دیلیمیزین ساده قیرامئری 

                     مؤلف : حسن راشدی

گیریش

 

ایلک دفعه, ۱۳۷۶- جی ایل, دیلیمیزی سیستماتیک سویّه­ ده کرج شهری­ نین «گوهردشت» (رجایی شهر) آدلانان شهرجیگینده و بو شهرجیگین مسجدینه باغلی بیر مکاندا تدریس ائتدیم.

او ایل, یای تعطیللری باشلانماقداایدی. فاصله ­سی ائومیزدن چوْخ دا اوُزاق اوْلمایان محل مسجیدیندن, گوٍن اوْرتایا یاخین اوُجا سس ­ایله بیر اعلان اوْخوندو:

«بسم ­الله ­الرّحمن ­الرّحیم- , قابل توّجه اهالی محترم رجایی شهر, کوی کارمندان شمالی

در طول تعطیلات سه ­ماهه تابستان, مسجد امام­جعفر صادق(ع) در نظر دارد دورة کلاسهای زبان انگلیسی, آلمانی, عربی و آذری برگزار نماید, از خانواده ­های محترم دعوت می­شود جهت ثبت­ نام. . . .»

جومله ­نین ایچینده گلن «آذری» سؤزونو ائشیتدیکده قوُلاغیما اینانمادیم !

بیر داها اعلان تیکرار اوْلدوقدا, شوٍبهه­ م آزالدی, لاکین یئنه اینانا بیلمیردیم کی, کرج ده آذربایجان توٍرکجه­ سینده کلاس قوْیولسون !

خبرین دوٍزگون اوْلدوغونو, مسجد کیتابخاناسیندان کیتاب آلیب ائوه گتیرن قیٌزیم منه بیلدیردی. او, حتی کلاسلاردا ایشتراک ائدن اؤیرنجیلرین شهریه­ سی­نین مبلغینی ­ده اؤیرنمیشدی:

انگلیس و آلمان دیلی         ۱۰۰۰ توٍمن

عرب و آذری دیلی            ۹۰۰ توٍمن

قیٌزیم, توٍرکجه کلاسین نه واخت, باشلاناجاغینی مسجید مسئوللاریندان سوْروشدوقدا دئمیشدیلر:

«فعلاٌّ استادی برای زبان آذری نداریم اگر استاد پیدا نشود احتمالاٌّ دورة آذری را لغو می­کنیم». بو سؤزلری ائشیدن قیٌزیم ائوه گلیب جریانی منه سؤیله ­دیکده تئز اؤزومو مسجیده یئتیردیم و توٍرکجه کلاسیندا درس وئرمه ­یه حاضیرلیغیمی بیلدیردیم.

سؤزو چوْخ اوُزاتمادان, دئییم ­کی, اینگیلیس دیلی ­ایله توٍرک دیلی کلاسلاری تشکیل تاپدی؛ لاکین آلمان دیلی ­ایله عرب دیلینه آد یازدیران آز اوْلدوقدان بو کلاسلار قوُرولمادی!

او ایل, من دیلیمیزی اوٍچ آی یای تعطیللرینده تدریس ائتدیم و بیر دفعه ده حؤرمتلی عالیم «دوْکتور صدیق»- ی قوْناق اوُستاد عوٍنوانیندا کلاسا دعوت ائتدیم ­کی, دوْکتور صدیقحضرتلری­ده آلچاق کؤنوللوکله بو کلاسدا ایشتراک ائدیب اؤیرنجیلری اؤز بیلگیلریله فایدالاندیردیلار. بو کلاس نئجه­, کیمین توسّطی و یاردیمی ایله تشکیل تاپمیشدی بیلمه ­دیم؛ یالنیز دئدیلر: «مسجیدین امنا هیئتی طرفیندن بو کلاسین تشکیل تاپماسی پیشنهاد اوْلموشدو».

کلاسلار سوْنا چاتدیقدان سوْنرا مسجید طرفیندن بیر تجلیل مراسیمی اوٍزره, تَشَکّور عنوانیندا, بیر جیلد «مولوی» نین «شمس» دیوانی منه هدیه اوْلوندو.

او ایلدن سوْنرا, دانیشگاه اؤیرنجیلرینه ییٌغجام و نسبتاٌّ راحات بیر قیٌرامئر درسلیگی حاضیرلاماغی لازیم گؤردوم کی, الینیزده اوْلان کیتابچا بو فیکیر اساسیندا حاضیرلانمیش و بیر نئچه ایل تهران و کرج دانیشگاهلاریندا فوق برنامه کلاسلاریندا, توٍرک اؤیرنجیلرینه تدریس ائدیلمیشدیر.

حسن راشدی

 

باشلانیش

دیل اینسانین معنوی ثروتی­دیر؛ کئچمیش زامانلاردا دیلدن یالنیز ارتباط واسیطه­ سی کیمی ایستفاده ائدیردیلردیسه, بو گوٍن دیل, فرهنگ و مدنیّت بیر میلّتین هویّت و وارلیق سندی کیمی اؤزونو گؤستریر.

هر بیر میلّت اؤز هویّت و وارلیغینی قوْروماق ایسته ­ییرسه, او میلّت اؤز دوْغما دیلینی کلاسیک شکیلده ابتدایی, اوْرتا و عالی تحصیل اوْجاقلاریندا اوْخومالی و تحقیق ائتمه ­لیدیر, یوْخسا اوْ دیل اؤزگه و یابانجی بیر دیلین تأثیری آلتیندا قالاراق زامان سوٍره ­سینده کاسیبلاییب آرادان گئده­ جکدیر!

هر بیر آذربایجانلی و توٍرک دیللی اینسانا دینی, اینسانی و ویجدانی بوْرجدور اؤز آنا دیلینی رسمی, و سیستئماتیک شکیلده مکتب, مدرسه و دانیشگاهدا اوْخوماق اوٍچون بو قانونلو دیلین یازیب- اوْخوماسینی, قیٌرامئر, فولکلور, ادبیات تاریخی و اینجه­ لیکلرینی اؤیره ­نیب دوٍزگون معلومات صاحیبی اوْلدوقدان سوْنرا اوْنو باشقا دیلداشلارینا دا اؤیرَده ­رک دیلیمیزین رسمی شکیلده مکتب­لرده اوْخوماغی اوٍچون حاضیرلیق گؤرسون.

بئله بیر وظیفه دوٍزگون یئرینه یئتیریلرسه, ایران چرچیوسینده نسبی اکثریته مالیک اوْلاراق, مکتب- مدرسه­ لرده اؤز دیلینده تحصیل آلابیلمه­ ین اوْتوز میلیون توٍرک دیللی اینسانلار, اؤز معنوی حاقلارینا چاتماغا یاخینلاشاجاقلار؛ یوْخسا دیلیمیز و وارلیغیمیزین دوٍشمنلری ساییلان و بیزه اَن ایلکین فرهنگی- مدنی حاق قایل اوْلمایان سلطنت­طلب­لر, پان­ آریائیست­لر و شوْونیست­لر اؤز هدفلرینه چاتمیش اوْلاجاقلار!

اوْنا گؤره بوْینوموزدا اوْلان اَن آغیر وظیفه­ نین کیچیک بیر حیصّه­ سینی اؤده­ مک اوٍچون اینام و ایمانلا و هئچ بیر سارسیلماغا یوْل وئرمه­ دن دیلیمیزین دوٍنیا دیللری­ ایله موٍقاییسه اوْلدوقدا هانسی بیر دوُرومدا دایاندیغینی, دوٍنیا دیللری بؤلومونده هانسی قوُروپا منسوب اوْلدوغونو, هانسی قایدا- قانونا باغلی قالدیغینی, هانسی تاریخه مالیک اوْلدوغونو و هانسی فوْکلور و اینجه­لیکلره صاحیب اوْلدوغونو اؤیرنمه­لی­ییک.

تورک دیلی دوٍنیانین اوٍچونجو قانونلو و جانلی دیلی اوْلاراق, جمعیّت باخیمیندان دوٍنیانین بئشینجی دیلی­دیر. چین اؤلکه­ سی­نین غربیندن توتاراق آوروپایا قَدَر اوُزانان گئنیش بیر اراضی ده یاشایان اینسانلار توٍرک دیلینده دانیشیرلار.

تورک دیلی موٍختلیف اؤلکه­ لر چرچیوه­ سینده یاشایان اینسانلار آراسیندا دانیشیلیر, یازیلیر, اوْخونور و موٍستقیل جمهوری­لرده زامانین موْدِرن و اینکیشاف ائتمیش علم­لری بو دیل ایله دانیشگاردا اؤیرنجیلره اؤیره ­دیلیر. لاکین توٍرک دیللی­لر گئنیش بیر اراضی ده یاشادیقلاری اوٍچون و بو اراضی­لرین گئنیش­لیگی آوروپا قاره ­سیند­ن­ده بؤیوک اوْلدوغو اوٍزوندن, اوُزون زامان سوٍره­ سینده توٍرک دیلی آراسیندا موٍعیّن لهجه فرقلری یارانمیشدیر.

بو لهجه ­لر تکامول مرحله ­لرینی کئچه­ رک اؤزلری موٍستقیل و ادبی بیر دیله چئوریلمیشلر. بو گوٍن آنا توٍرک دیلیندن موٍختلیف توٍرک دیللری یارانمیشدیر کی, هامیسی­نین اؤزونه مخصوص گؤزللیکلری و اینجه ­لیکلری واردیر.

تورکولوقلار توٍرک دیللرینی موٍختلیف قوْللارا بؤلموشلرکی, اوْنلارین اَن ساده بؤلوملری «شرقی, شمالی و غربی» توٍرک دیللری بؤلوملری­دیر.

غرب توٍرکلرینه اوْغوز توٍرکلری ده دئمیشلر. محمود کاشغری­ده «دیوان­ لغات­الترک» کیتابیندا غرب توٍرکلرینی اوْغوز توٍرکلری آدلاندیرمیشدیر.

توٍرکمن, خوْراسان, آذربایجان و توٍرکیه توٍرکجه ­سی, غرب توٍرکجه­ سی و اوْغوز توٍرکجه ­سی بؤلومونده یئرلشیر.

آذربایجان توٍرکجه­ سی­ ایله توٍرکیه توٍرکجه ­سی آراسیندا چوْخ آز فرقلر واردیر. خصوصی­ ایله آلتی- یئددی یوٍز ایل قاباق یازیلان کیتابلاردا توٍرکیه توٍرکجه­ سی­ ایله آذربایجان توٍرکجه­ سی­نین فرقلرینی تشخیص ائتمک چوْخ چتین­دیر. بو گوٍن آذربایجان توٍرکجه­ سی ایله توٍرکیه توٍرکجه­ سی­نین اؤزلرینه مخصوص کئچمیش و موٍعاصیر ادبیاتلاری واردیر.

نهایت بیر عدّه­ نین ذهنینده یارانان؛ «گؤره­ سن توٍرکیه توٍرکجه­ سی اصیل توٍرکجه­ دیر یوخسا آذربایجان توٍرکجه­ سی؟» سوْرغوسونا جاواب اوْلاراق:

- « هر ایکیسی بیر دیلین کؤکوندن یارانان دیلدیر و هر ایکیسی اصیل توٍرکجه ­دیر,» - دئمه ­لییک.

آمئریکادا دانیشیلیب- یازیلان انگلیسجه ­ایله بریتانیادا دانیشلیب- یازیلان دیلین موٍعیّن فرقلرینی نظره آلاراق هانسینی اصیل و هانسینی غیر- اصیل آدلاندیرماق اوْلار ؟ !

 

   دوٍنیا دیللری بؤلوملری

دوٍنیا دیللری, دیلچی عالیملری باخیمیندان دؤرد قوُروپا بؤلونور:

۱- تک هیجالی

۲- تحلیلی

۳- قالبی

۴- التصاقی یا پیوندی

تک ­هیجالی دیللر

اوْ دیللره دئیلیر کی, اوْ دیلده کؤک سؤزلر اؤزلرینه شکیلچی گؤتورمه ­ییرلر و هر بیر فعل و سؤز, موٍختلیف تک هیجالی کؤک سؤزلردن تشکیل اوْلونور.

مثلاٌّ دیلیمیزده صرف اوْلونان: «گَلیرَم, گَلیرسَن, گَلیر» فعلی بو دیللرده «من گل, سن گل, اوْ گل» کیمی صرف اوْلونور و شکیلچی گؤتورمه ­ییر. تک ­هیجالی دیللر ایچیندن: چین, تبّتو آسیانین جنوب شرق دیللرینی میثال گتیرمک اوْلار.

تحلیلی دیللر

بو دیللره (هیند- آوروپایی) دیللر ده دئییلر. تحلیلی دیللرین کؤکو اؤن شکیلچی (پیشوند) و سوْن شکیلچی (پسوند) گؤتوره­ رک اوْنون فعل کؤکلو سؤزلری صرف اوْلوناندا بعضی زامانلاردا دَییشیلیر و بو دییشمه هئچ بیر قایدا و قانونا باغلی دَییل: مثلاٌّ تحلیلی قوُروپوندا اوْلان فارس دیلینده «پخت» کؤکوندن «پختم» و «می­پزم» سؤزلری دوٍزه ­لیرکی, ایکینجی سؤزده کؤک دَییشلیر و «پز» اوْلور؛ و یا اینگیلیس دیلینده go»» کؤکلو فعلدن, کئچمیش زاماندا «went» فعلی یارانیر و اصلی کؤک تام شکیلده دَییشیر.

اؤلو دیللردن اَسکی فارس (فرس) پهلوی, و یئنی و جانلی دیللردن هیندی, پشتو, فارسی, کوٍردی, ائرمنی, روسیو عمومیتله آوروپا دیللری تحلیلی دیللر قوُروپوندادیر.

ج

قالبی دیللر

بو دیللره (سامی) دیللر ده دئییلیر؛ قالبی دیللرده سؤزون کؤکو موٍختلیف قالبلرده صرف اوْلونور و صرف اوْلونان زامان کؤک سؤزلرین عنصرلری بیر- بیرندن آیریلارکن آرادان گئتمه­ ییرلر, مثلاٌّ «عمل» کؤکوندن دوٍزه ­لن «عامل», «معمول», «مُستَعمَل» سؤزلرینده «ع», «م» و «ل» عنصرلری هر یئرده اؤز وارلیقلارینی ساخلامیشلار.

اسکی و اؤلو دیللردن: آرامی, بابلی, اَکِدی, و یئنی و جانلی دیللردن عربی, عِبری, آشوریدیللری قالبی دیللر سیٌراسیندادیر.

 

التصاقی و یا پیوندی

بو دیللره « اوْرال- آلتاییک» دیللری ده دئییلیر. بو دیللرین کؤکلری اؤن شکیلچی گؤتورمه ­ییر و یالنیز سوْن شکیلچی گؤتورور.

مثلاٌّ توٍرک دیلی­نین «گؤرمک» مصدرینده «گؤر»سؤزو کؤکدور, بو کؤکه شکیلچیلر آرتیرماقلا هم یئنی سؤزلر دوٍزَلتمک اوْلار و هم موٍختلیف زامانلاردا صرف اوْلونابیلر, مثلاٌّ: «گؤر» کؤکونه «ونتو» شکیلچی­سی آرتیرماقلا «گؤرونتو» سؤزو دوٍزَ­لیر, عین حالدا بو فعل موٍختلیف زامانلاردا صرف اوْلونارکن اوْنون کؤکو همیشه ثابیت قالیر و هئچ واخت دییشیلمه ­ییر؛ مثلاٌّ: بو فعلین صرفی, دیلیمیزین چئشیتلی زامانلاریندا بئله اوْلور:

 

 

شهودی کئچمیش (ماضی موٍطلق)

گؤردوم                گؤردوک

گؤردون               گؤردونوز

گؤردو                 گؤردولر

 

ایندیکی زامان (حال)

گؤرورم                گؤروروک

گؤرورسن       گؤرورسونوز

گؤرور                 گؤرورلر

 

 

قطعی گله­ جک زامان (آینده موٍطلق)

گؤره­ جه ­یم                      گؤره­ جه ­ییک

گؤره ­جکسن          گؤره ­جک­سینیز

گؤره ­جک                       گؤره­ جکلر

«گؤر» کؤکو بو اوٍچ زاماندا صرف اوْلونارکن دَییشمه­ دی و باشقا زامانلاردا دا هئچ واخت دَییشمز. اسکی دیللردن سومئر, ایلام, اوْرارتو و ماننا دیللری؛ و یئنی و جانلی دیللردن توٍرک, فنلاند, کره, مَجار, و مَنچور دیللری التصاقی دیللر قوُروپوندادیر.

 

تورک دیلی­ نین تاریخی

توٍرک دیلی التصاقی دیللر قوُروپونا منسوب اوْلدوقدان, سومئر- ایلام دیلی­ایله بیر کؤکدن اوْلدوغونا گؤره بو دیلین تاریخی ۷۰۰۰ ایله چاتیر.

سومئرلر دوٍنیا بشریّتینه ایلک تمدّونی هدیه ائتمیشلر. اوْنلار ایلک دفعه یازی خطینی اختراع ائتمیشلر. سومئرلر ایلک دفعه بیر ایلی دؤرد فصله, هر فصلی اوٍچ آیا, هر آیی ۳۰ گوٍنه, هر گوٍنو ۲۴ ساعاتا و هر ساعاتی ۶۰ دقیقه­ یه بؤلموشلر.

بئش ­مین ایل میلاددان قاباق ایستفاده اوْلونان سومئر دیلی­ ایله بو گوٍنگو ایستفاده ائتدیگیمیز توٍرک دیلی آراسیندا موْرفولوژی (قوُرولوش) اوْرتاقلیغیندان علاوه چوْخلو سؤزلر و کلمه ­لر هر ایکی دیلده بیر جوٍر و بیر معنادا ایشله ­نیر.

مثلاٌّ سومئر دیلینده ایشله­ نن آتا, سوُ, آت, اودونسؤزلری ایندی ده دیلیمیزده عین شکیلده و عین معنادا ایشله­ نیر و میلچه­ یه سومئر دیلینده دئیلن «زیبین» سؤزو آذربایجانین بیر چوْخ یئرلریندده «چیبین» دئییلیر, لاکین بیری یئددی مین ایل قاباق و بیری بو گوٍن !

سومئر, ایلام و ماننا دؤورلرینه عاید اوْلان التصاقی دیللری «پروتو توٍرک»[1]دیللری آدلاندیرارساق,۱۹۷۰-جی ایلده قازاقیستاندا «ائسیک» منطقه­ سینده بیر شاهزاده قبیریندن تاپیلان گوٍموش تاباقدا بیر سطیرلیک توٍرک یازیسی, «اسکی توٍرک»دیلی­نین تاریخینی ۲۵۰۰ ایله آپاریب چیٌخاردیر. لاکین میلادی بئشینجی قرنین سوْنو و آلتینجی قرنین اوللرینده توٍرک دیلینده یازیلان «یئنی سئی» و ۷۳۱-۷۳۵ – جی میلادی ایللری آراسیندا یازیلان «اوْرخون» کتیبه ­لری, توٍرکلرین اؤزلرینه عاید و هئچ بیر خط­دن ایقتباس ائتمه­ میش خطی- ایله یازیلان موٍکَمّل دیل تاریخلرینی, ۱۵۰۰ ایل اؤنجه ­یه مالیک ائدیر.

«اوْرخون» کتیبه­ لری اوْرخون چایی اطرافیندا تاپیلدیغینا گؤره بو آدلا تانینمیشدیر. اوْرخون کتیبه­ لری گؤک توٍرک ایمپراتورلاری­نین قبیر داشی­دیر و بو کتیبه ­لرده گؤک توٍرک ایمپراتورلوغونون حاکیمیتی و سیاستی باره ­ده موٍختلیف معلومات وئریلمیشدیر.

دوٍنیا دیلچی عالیملری­نین باخمیندان اوْرخون کتیبه­ لری­نین الیفباسی توٍرکلرین ایختراع ائتدییی اؤز الیفبالاری­دیر و باشقا بیر دیلدن ایقتباس اوْلمامیشدیر.

توٍرکلر سوْنرالار توٍرک قوْلوندان اوْلان اوُیغور الیفباسی­ایله ده یازمیشلار, لاکین موٍسلمان اوْلدوقدان سوْنرا اؤز دیللرینی یازماغا, فارسلار کیمی عرب الیفباسیندان ایستفاده ائتمیشلر.

توٍرک دیلینده عرب الیفباسی­ایله یازیلمیش ایلک و اَن اؤنملی­ اثرلردن «دیوان لغات­الترک»اثری­دیر؛ بو اثر ۴۶۵- جی هـ . ق ایلینده و ۹۵۰ ایل قاباق توٍرک عالیمی محمود کاشغری طرفیندن یازیلمیش و عربلره توٍرک دیلینی اؤیرتمک اوٍچون حاضیرلانمیشدیر.

«دیوان لغات­الترک» کیتابی بؤیوک بیر دایر{­المعارف­دیر, چوٍنکی بو کیتابدا توٍرک طایفالاری, توٍرک دیلی­نین لوٍغت, دستور و قیٌرامئریندن علاوه بو دیلین موٍختلیف لهجه­ لری, آتا- بابا مثل­لری و چئشیتلی فوْلکلور نمونه­ لری باره ­ده گئنیش معلومات و اؤرنَکلر وئریلمیشدیر.

هیجری بئشینجی قرندن بو گوٍنه قَدَر عرب الیفباسیندان ایستیفاده ائده ­رک توٍرک دیلینده چوْخلو و گؤرکملی اثرلر یارانمیشدیرکی, آذربایجان توٍرکجه­ سینده یازیلان اثرلردن, دوٍنیا شؤهرتلی «دده قوْرقود» کیتابیندان علاوه «نسیمی», «ختایی», «فیضولی» دیوانی و باشقا اثرلره ایشاره ائتمک اوْلار.

***

 

توٍرکلر هانسی زاماندان و نییه لاتین الیفباسی­ایله یازماغا باشلامیشلار؟

دوْققوز سسلیسی اوْلان دیلیمیزین یازیلماسینا عرب کؤکلو الیفبا یئترسیزدیر, چوٍنکی عرب حرفلرینده دیلیمیزین دوْققوز سسلی سینه یالنیز اوٍچ حرف و اوٍچ ایشاره وار (" ا, و , ی, _َ _ِ _ُ " " O-E-Ə-İ-U-A ") و قالان اوٍچ سسلی­یه (I, Ü,Ö) هئچ بیر حرف و ایشاره یوْخدور.

باشقا طرفدن ایسه عرب دیلینه مخصوص اوْلان سکگیز حرفین (ص- ض- ط- ظ- ع- ذ- ح- ث) توٍرک دیلینده تلفّوظو عربلر کیمی دَییلدیر؛ لاکین توٍرک دیلی عرب کؤکلو الیفباایله یازیلاندا, عرب­دن آلینمیش سؤزلر عرب دیلینده یازیلدیغی کیمی  یازیلمالیدیرکی, بو مسئله بؤیوک چتین­لیکلره سبب اوْلور.

مثلاٌّ عرب دیلیندن آلینمیش «ثابت» سؤزو دیلیمیزده «سابیت» کیمی سسله­ نیر, آمما اونو «ثابت» کیمی یازماغا مجبور اوْلان مکتب اوُشاقلاری بؤیوک مانیعه ­لره راست گلیرلر !

ائله بو مسئله­ لری آرادان قالدیریب قانونلو توٍرک­دیلینی راحات و آسان یازماق اوٍچون ایلک دفعه ۱۹۲۸- جی ایل توٍرکیه­ ده, سوْنرا, ۱۹۲۹- جو ایل شمالی آذربایجاندا دیلیمیزین یازیلماسی عرب الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچمیشدیر.

کئچمیش شوروی رهبری استالین, توٍرک میلّت­لری آراسیندا فاصیله یاراتماق اوٍچون ۱۹۳۹- جو ایلدن, شوروی بیرلیگینده بوٍتون توٍرک دیللی جمهوریتلری اوْ جومله­ دن آذربایجانی, کریل (سیریلیک) الیفباسی­ایله یازماغا مجبور ائتمیشدیر, لاکین ۱۹۹۱– جی ایل شوروی حکومتی داغیلیب توٍرک جمهوریتلری موٍستقیل اوْلدوقدان سوْنرا, یئنه بو جمهوریتلر لاتین الیفباسینا کئچمیشلر.

ایندی توٍرک میلّت­لری آراسیندا یالنیز جنوبی آذربایجان (ایران), اوُیغور (چین) و کرکوٍک (عراق) توٍرکلری عرب کؤکلو توٍرک الیفباسی, و قالان یئددی موٍستقیل- توٍرک جمهوریتلریندن اولان تورکیه, قبرس, آذربایجان,اؤزبکیستان و توٍرکمنیستان لاتین الیفباسی و قازاقیستان ایله قیٌرقیزیستان ایسه اؤز دیللرینی کریل الیفاسی­ایله یازیرلار، آمما سون ایکی جمهوریت ده لاتین الیفباسینا کئچمه یی پلانلاشدیریرلار.

***

توٍرکلرین اؤزلرینه مخصوص الیفبالاری اوْلموشدورمو؟

عوٍمومیتله دوٍنیا دیللری­نین چوْخونون اؤزلرینه مخصوص الیفبالاری اوْلمامیشدیر, بلکه بو دیللر باشقا دیللرده اوْلان الیفبالاردان ایستفاده ائتمیش و اؤز دیللری­ایله اوُیغونلاشدیرمیش و یازمیشلار.

مثلاٌّ میلاددان قاباق ایراندا قوُرولان هخامنش دؤولتلری کئچمیش «فـُرس» دیلینی یازماق اوٍچون التصاقی دیللی و توٍرک دیلی­ایله بیر کؤکدن اوْلان و هخامنش­لردن چوْخ قاباقلار ایراندا حاکیم اوْلان «ایلام» دیلی­نین حرفلریندن, ساسانی دؤورنده ایسه ساسانی­لر «پهلوی» دیلینی یازماق اوٍچون «آرامی» الیفباسیندان ایستیفاده ائتمیشلر.

ایسلامدان سوْنرا ایسه فارسلار, حرفلرینی عرب الیفباسیندان آلاراق, فارس دیلینی یازمیشلار. بو الیفبادان ایستیفاده ائتمک ایندی ده داوام ائدیر.

بو گوٍن دوٍنیانین اَن مشهور و ایشلک دیلی اوْلان اینگیلیس دیلی­نین اؤزونه مخصوص الیفباسی اوْلمامیش و بو دیل اؤز الیفباسینی « لاتین» دیلیندن آلمیشدیر.

عوٍمومیّتله غرب دوٍنیاسیندا ایشله­ نن دیللرین تقریباٌّ هامیسی ­نین یازیلماسی اوٍچون «لاتین» الیفباسیندان ایستیفاده اوْلونموشدور.

فارسلار, توٍرکلر و باشقا موٍسلمان میلّت­لر موٍسلمان اوْلدوقدان سوْنرا, اؤز دیللرینی عرب الیفباسی­ایله یازمیشلار, لاکین توٍرکلرین, موٍسلمان اوْلمامیشدان قاباق اؤزلرینه مخصوص الیفبالاری اوْلموش و دیللرینی اؤزلرینه مخصوص اوْلان الیفباایله یازمیشلار.

دوٍنیا دیلچی عالمیلری باخیمیندان, اوْرخون کتیبه ­لری­نین الیفباسی توٍرکلرین ایختیراع ائتدیکلری اؤز الیفبالاری­دیر و باشقا بیر دیلدن ایقتباس اوْلمامیشدیر.

مثلاٌّ بو دیلده «$» شکلینده یازیلان حرف, «اوْ» سسی وئریر و بو شکیل, توٍرکلر طرفیندن «اوْق» یا «اوْخ» آدلانان و ساواش مئیدانلاریندا ایشله­ نن سیلاح شکیلی­نین اوْخشارلیغیندان گؤتورولموشدور.

توٍرکلر سوْنرالار توٍرک قوْلوندان اوْلان اوُیغور الیفباسی ایله ده دیللرینی یازمیشلار, لاکین موٍسلمان اوْلدوقدان سوْنرا دیللرینی یازماغا فارسلا کیمی عرب الیفباسیندان ایستیفاده ائتمیشلر.

بو گوٍن توٍرک دیلی دوٍنیانین اَن آدلیم و قانونلو دیللریندن بیری­دیر.

۱۹۹۹- جو ایل توٍرک دیلی, بیرلشمیش میلّت­لر تشکیلاتی­نین (یونئسکو) فرهنگی بؤلومو طرفیندن دوٍنیانین اوٍچونچو قانونلو و جانلی دیلی اعلان ائدیلمیشدیر, لاکین عالیملریمیز, دیلیمیزین دوٍنیانین بیرینجی و یا ایکینجی جانلی و قانونلو دیلی اوْلدوغونو آچیقلامیشلار.

***

    آذربایجان توٍرکجه­ سی­نین نئچه حرفی وار ؟

جنوبی آذربایجاندا و ایرانین موٍختلیف بؤلگه ­لرینده یاشایان توٍرکلر دیلیمیزی عرب کؤکلو الیفبا­ایله یازیرلار, بو الیفبا دیلیمیزین یازیلماسینا ناقیص بیر الیفبادیر؛ لاکین بو الیفبا کئچمیشده و ایندی ده ایران اؤلکه­ سی­نین رسمی الیفباسی اوْلدوغونا گؤره و فارس دیلی ده بو الیفباایله یازیلدیغینا گؤره بیز ده بو الیفبادان دیلیمیزین یازماسینا ایستیفاده ائدیریک.

عالیملریمیز عرب الیفباسینی دیلیمیزین یازماسینا اوُیغون ائتمک اوٍچون ایسلامی اینقیلابدان سوْنرا دیلیمیزین دوْققوز سسلیسینی گؤسترمک اوٍچون موٍعیّن علامتلردن ایستفاده ائتمیشلر؛ بو علامتلر دیلیمیزین سسلی حرفلری­نین یازیب- اوْخوماسینی نسبتاٌّ آسانلاشدیرمیشدیر.

آذربایجان توٍرکجه­ سی لاتین الیفباسی ایله یازیلاندا ۳۲ حرف و عرب کؤکلو الیفباایله یازیلاندا ۴۰ حرف­دن ایستیفاده ائدیر. دیلیمیز عرب کؤکلو الیفباایله یازیلاندا, عرب دیلینه مخصوص اوْلان ۸ حرف (ص- ض- ط- ظ- ع- ح- ذ- ث) دیلیمیزین باشقا حرفلرینه آرتیریلیر.

دیلیمیزین لاتین و عرب کؤکلو الیفبالاری و دوْققوز سسلی­لری بونلاردان عیبارتدیر:

 Böyük: kiçik            Misal     ایلک           اوْرتا            سوْن           میثال

- - - - - - - - - - - - - - - - - -  - - - - - - - - - - - - - - - -----------------------------------

1-               A  a   -1              آ                  ا                   ا                   آچ

2-               Ə ə - 2               اَ                   -َ                  ـه- ه              اَل

3- B b             baş               بـ                 بـ                  ب                 باش

4- C c            Bacı                جـ                جـ                ج                 باجی

5- Ç ç            Çal                 چـ                چـ                چ                 چال

6- D d           Daş                 د                  د                  د                  داش

7- E e -3           Ev               ائـ                 ئـ                 ئ                 ائو      

8- F f               fal               فـ                 فـ                 ف                 فال

9- G g              Gəl              گـ                 گـ                 گ                گَل

10- Ğ ğ            Bağ              غـ                 ـغـ               غ                 باغ

11- H h         Harda              هـ                ـهـ               ه                  هاردا

12- İ i – 4           İş              ایـ                 یـ                 ی                 ایش

13- I ı – 5          ız               ایـٌ                 یـٌ                 یٌ                 قیٌز

14- J j         Japon                ژ                  ژ                  ژ                  ژاپون

15- K k          Kərim              کـ                 کـ                 ک                کریم

16- L l               Lal              لـ                 لـ                 ل                 لال

17- M m           Mən              مـ                 ـمـ               م                  من

18- N n             Nar              نـ                 نـ                 ن                 نار

19- O o – 6         Ox            اوْ                 وْ                  وْ                  اوْخ

20- Ö ö – 7     Ördək            اؤ                 ؤ                  ؤ                  اؤردک

21- P p          Parça               پـ                 پـ                 پ                 پارچا

22- Q q             Qal               قـ                 قـ                 ق                 قال

23- R r              Bir                 ر                  ر                  ر                  بیر

24- S s            Sən                سـ                سـ                س                سن

25- Ş ş            Şən                شـ                شـ                ش                شن

26- T t             Tar                 تـ                 تـ                 ت                 تار

27- U u -8         Uca                اوُ                 وُ                  وُ                  اوُجا

28- Ü ü -9        Ürək                اوٍ                 وٍ                  وٍ                  اوٍرَک

29- V v          Vətən                 و                  و                  و                  وطن

30- X x              Xal                 خـ                خـ                خ                 خال

31- Y y              Yer                یـ                 یـ                 ی                 یئر

32- Z z               Az                  ز                  ز                  ز                  آز

۸ عدد عرب دیلینه مخصوص اوْلان حرفلر بونلاردان عیبارتدیر:

ایلک                     اوْرتا               سوْن                     میثال

صـ                         صـ                ص                         صالح

ضـ                         ضـ                ض                         ضربه

ظ                          ظ                 ظ                          ظالیم

ط                          ط                 ط                          طاهیر

عـ                          عـ                 ع                           عرب

حـ                          حـ                ح                           حسرت

ذ                           ذ                  ذ                           ذلیل

ثـ                           ثـ                 ث                          ثابیت

آچیقلامالی­ییق­کی, لاتین الیفباسی­نین ساغ طرفینده ۱- ۹ قَدَر گؤستریلن حرفلر, سسلی حرفلردیرلر.

 

بیرینجی بؤلوم:

 

دیلیمیزین سسلی و سس­سیز حرفلری

 

آذربایجان توٍرکجه­ سینده ۹ سسلی و ۲۳ سس­سیز حرف وار, بو حرفلر لاتین الیفباسی­ایله یازیلاندادیر؛ عرب کؤکلو الیفباایله یازیلاندا ۸ باشقا عرب دیلینه مخصوص اوْلان حرفلرده بو حرفلره آرتیریلیر.

دیلیمیزده دوْققوز سسلی حرفلرین, دیل قوُرولوشو و قیٌرامئرینده اؤنملی روْللاری واردیر. اونا گؤره بو دوْققوز سسلی حرفلری یاخشی تانیمالی و اؤیرنمه ­لی­ییک.

دوْققوز سسلی حرفلرین دؤردو قالین (ضخیم)و بئشی اینجه (نازک)دیر:

قالین سسلی­لر

 

اینجه­ سسلی

Ə	Ö	Ü	İ	E
اَ- ـه- ه	اؤ- ؤ	اوٍ- وٍ	ایـ - یـ - ی	ائـ - ئـ - ئ
اَل	اؤلکه	اوٍچ = ۳	ایش	ائل

 

 

 

دوْداقلانان و دوْداقلانمایان سسلی حرفلر

سسلی حرفلر, قالین و اینجه قوُروپونا بؤلوندوکدن علاوه دوْداقلانان و دوْداقلانمایان سسلی­لره ده بؤلونورلر. دوْداقلانان سسلی حرفلر اوْ حرفلردیرلرکی, اوْ سسلر آغیزدان چیٌخاندا دوْداقلار آراسیندان چیٌخیر و دوْداقلار موٍعیّن قَدر ییٌغیشیر یوُوارلاق اوْلورلار.

دوْداقلانان سسلی حرفلر بونلاردیر:

 

دوْداقلانمایان سسلی حرفلر, آغیزدان چیٌخاندا آزاد چیٌخیر و دوْداقلارین, اوْنلارین تلَفّوٍظونده چوْخ نقش­لری یوْخدور.

دوْداقلانمایان سسلی حرفلر بوُنلاردیر:

 

 آهنگ قانونو و یا سس قوُرولوشو

اصیل توٍرک سؤزلرینده سسلی حرف­لر موٍعیّن قانونا تابع­دیرلر, یعنی بیر سؤزده گلن سسلی­لر یا قالین سسلی­دیرلر و یا اینجه­ سسلی. خالیص توٍرک سؤزونده قالین سسلی­ایله اینجه سسلی هئچواخت بیر یئرده گلمز. «سؤزلرده قالین و یا اینجه سسلی­لرین بیر جینس­دن اوْلماسینا آهنگ قانونو دئییلیر».

باشقا سؤزله دئسک, دیلیمیزدن چیٌخان توٍرک سؤزلرینده هئچواخت بیر سؤزده قالین سسلی­ایله اینجه سسلی بیر یئرده گلمزلر, نه قدر سؤز اوُزون اوْلسادا !

بیر سؤزون ایلک هیجاسیندا گلن سس قالین اوْلورسا, قالان هیجالاردا گلن سسلی­لر ده قالین اوْلاجاقلار, یوْخسا ایلک هیجادا گلن سسلی اینجه اوْلورسا اوْ سؤزده ایشله­نن بوٍتون سسلی­لر اینجه اوْلاجاقلار !

مثلاٌّ: ایگیت, اَلجَک, ائشیک, پیشیک, دوٍزگون.

بو سؤزلرده ایشله ­نیلن بوٍتون سسلی­لر اینجه ­دیر, لاکین قارا داغ, ساوالان, ساغلام, اوْدون و سوْیوق سؤزلرینده ایشله ­نیلن بوٍتون سسلی­لر, قالین سسلی­دیرلر.

آردیجیللیق و یا توالی قانونو

سس قوُرولوشو و یا آهنگ قانونوندا دئدیک کی, اصیل توٍرک سؤزلرینده ایشله ­نن سسلی­لر موٍعیّن بیر قانونا تابع­ دیرلر. بیر نئچه کلمه ­نی ایستیثنا ائده ­رک بیر سؤزده اوْلان سسلی­لر یا اینجه ­دیرلر و یا قالین. بیر سؤزده قالین سسلی ­ایله اینجه سسلی بیر یئرده گلمز. سس قوُرولوشونون داوامی «آردیجیللیق» و یا «توالی» قانونوندا تکمیل اوْلور. یعنی بیر سؤزده ایشله ­نن سسلی حرفلر قالین اوْلورسا, بو سؤزه یاپیشان بوٍتون شکیلچیلر ده قالین­ سسلی اوْلاجاقلار:

اوْدون= اوْدونلوق= اوْدونلوقلار= اوْدونلوقلاردان

بالیٌق= بالیٌقچی= بالیٌقچیلیق= بالیٌقچیلار.

بو سؤزلرده لوق, لار, دان, چی, لیق, آرتیرمالاری, قالین­سسلی شکیلچی­لردیر.

عین حالدا بیر سؤزده ایشله­نن سسلی­لر اینجه اوْلورسا, بو سؤزه یاپیشان بوٍتون شکیلچیلر ده اینجه سسلی اوْلاجاقلار:

سوٍروجو= سوٍروجولر= سوٍروجولردن= سوٍروجونون.

ایگیت= ایگیتلر= ایگیتلردن= ایگیتلردندیر.

بو سؤزلرده ایسه جوٍ, لَر, دن نوٍنآرتیرمالاری, اینجه سسلی شکیلچی­لردیر.

هله سسلی­لرین, بیر سؤزده, بیر- بیری­نین آردینجا نئجه گلمه­سی­نین ده  ترتیبی وار !

 

هیجا

سؤزلر دانیشیلاندا پارچا- پارچا دئییلیر. بو پارچانین هر بیریسی بیر هیجادیر, و هر هیجادا بیر سسلی وار؛ مثلاٌّ «قال» سؤزو بیر هیجالی سؤزدور و بو سؤزده بیر سسلی وار, بو سسلی «آ- A» سسلی­سی­دیر. بو سؤزه بیر هیجالی و بیر سسلی سؤز دئییلیر.

لاکین «پالتار» سؤزو ایکی هیجالی سؤزدور, بو سؤزده ایکی سسلی وار.«آ- A» سسلی­سی بو سؤزده ایکی یئرده ایشله ­نیبدیر.

سؤزده نه قدر سسلی اوْلارسا, او قدر ده هیجا وار. هیجالارین سایینا گؤره سؤزلر بیر هیجالی(آت, آل, گؤز, دؤز), ایکی هیجالی(آتا, اؤلکه, اوُشاق, دؤزوم) , اوٍچ هیجالی (قارداشلیق, یوْلداشلیق, دوْندورما, دؤزوملو), دؤرد هیجالی(سوْیودوجو, دوْندوروجو, دیلنچیلیک) و . . . اوْلور.

 

سؤزلرده بعضی حرفلرین دوُرومو (موقعیّتی)

دیلیمیزده عوٍمومیتله سؤزلری ائشیتدیگیمیز کیمی ده یازیریق, لاکین بعضی ایستیثنالار دا وار. بیر هیجالی سؤزلرین سوْنو «ق», «غ», و یا «خ» ایله بیترسه او سؤزلر «غ» یا «خ» حرفی ایله یازیلاجاقلار. مثلاٌّ :

آغ, داغ, چوْخ, باخ, یاغ, میخ

لاکین چوْخ هیجالی سؤزلرده «ق» و «غ» ایله گَلَن سؤزلر یالنیز «ق»ایله یازیلاجاقلار:

اوُشاق, بوُلاق, تاپشیریق, قالابالیق, سوُلوق, یوُبانماق

 

«ق»

بو حرف فارس دیلینده یوُخدور, فارس دیلینده ایشله­نن هر هانسی بیر سؤز «ق» حرفی ایله یازیلارسا او سؤزون کؤکو یا توٍرکجه­ دیر یا عربجه؛ و یا ایستیثنایی حالدا باشقا دیللردن گلمه ­دیر. مثلاٌّ:

بوْشقاب, قاشیق, اوْتاق, قاب, اوْجاق, توٍرک سؤزلری؛ سقف, قفس, قلم, قصّاب و قانون کلمه­لری عرب سؤزلری­دیر؛ «قسطنطنیه» ده «کـُنستانتین» سؤزوندندیر. دیلیمیزده, سؤزلرین سوْنوندا گلن «ق» حرفی, ایکی سسلی آراسیندا گلرسه «غ» حرفینه چئوریلیر:

وارلیق       !      وارلیغی,                      اوُشاق   !      اوُشاغین.

اوْجاق       !      اوْجاغا,                     دوُستاق!      دوُستاغا.

 

«ت»

ایکی و یا چوْخ هیجالی سؤزلرین سونوندا گلن «ت» حرفی, ایکی سسلی آراسیندا گلرسه «د» حرفینه چئوریلیر:

قوروت       !                قورودار,                    سوٍروت !     سوٍرودور

بؤیوت       !                 بؤیودور,                     اونوت   !      اونودور.

لاکین بیر هیجالی سؤزلرده بو حرف دَییشمیر؛ مثلاٌّ : آت ! آتار, قات ! قاتیر, سات ! ساتیر.

بو آرادا «ائت» و «گئت» سؤزلری بیر هیجالی اوْلاراق ایکی سسلی آراسیندا گلنده «ائدیر» و «گئدیر» اوْلور و «د» حرفینه چئوریلیر کی, ایستیثنادیر.

 

«ک»

بو حرف سؤزلرین سوْنوندا گلیب ایکی سسلی آراسیندا قالارسا یوُموشاق «گ» و یا «ی» حرفینه چئوریلیر.

 مثلاٌّ: اوٍرَک ! اوٍرَ­گی= اوٍرَیی.                  بؤیرَک ! بؤیرَگی= بؤیرَ­یی.

کوٍرَک ! کوٍرَ­گی= کوٍرَ­یی.                      یئمک! یئمه­گی= یئمه­یی.

 

 

«ائـ , اوْ, اؤ»

Ö - O – E

بو اوٍچ سسلی­لر عوٍمومیتله دیلیمیزین بیرینجی هیجاسیندا گلرلر و باشقا هیجالاردا گلمزلر:

«ائـ » «E» ! ائولی­لیک, بئشینجی, سئوینجک, دئدیکلریمیز.

«اوْ» «O» ! اوْدونلوق, سوْیودوجو, دوْندورما, سوْیوقلوق.

«اؤ» «Ö»! اؤلکه, اؤیرنجی, بؤیوکلوک, دؤنمزلیک.

 

سؤزلرین ترکیبی

اساساٌّ سؤزلرین ترکیبی اوٍچ چئشیت (نوع) اوْلور:

الف: ساده سؤزلر  ب: دوٍزَلتمه سؤزلر ج: موٍرَکّب سؤزلر

ساده سؤزلر:  او سؤزلردیر کی, او سؤزلرین تک­لیکده معناسی وار, لاکین اوْنلاردان بیر حرف دوٍشرسه معنالارینی الدن وئریرلر. مثلاٌّ:

داغ, داش, آتا, آنا, ائو, دیل.

دوٍزَلتمه سؤزلر: او سؤزلردیر کی, بیر ساده سؤز و بیر سؤز دوٍزَلدیجی شکیلچی­دن تشکیل تاپیر.

مثلاٌّ: یوْل + داش ! یوْلداش.                ائو+ جیک ! ائوجیک.

دوُز+ سوز ! دوُزسوز.                         داغ+ لیٌق ! داغلیٌق.

بالیٌق + چی ! بالیٌقچی.                    سوُ + چوَُ ! سوُچو.

موٍرَکّب سؤزلر: او سؤزلردیرکی, ایکی و یا نئچه ساده سؤزلردن تشکیل تاپیر.

مثلاٌّ: آجی + چای ! آجی­چای.                 قارا + باغ ! قاراباغ.

کوْر + اوغلو! کوْراوغلو.                           اَل + اوٍز + یوُیان ! ال اوٍزیوُیان.

ایضاح: ساده سؤزلره «ساده کؤکلر», دوٍزَلتمه سؤزلره «دوٍزَلتمه کؤکلر» و موٍرَکّب سؤزلره «موٍرَکّب کؤکلر» ده دئییلیر.

 

کؤک و شکیلچی

سؤزون دَییشمه ­ین و موٍستَقیل معناسی اوْلان حیصّه­ سینه «کؤک» و یا «ساده کؤک», و دَییشَن و موٍستَقیل معناسی اوْلمایان و کؤک سؤزلره آرتیریلان حیصّه­ سینه «شکیلچی» و یا «اک» دئییلیر. مثلاٌّ :

«داغلیق» سؤزونده «داغ» سؤزو کؤک و «لیق» حیصّه­ سی شکیلچی و یا «اک»دیر.

بیر سؤز و بیر سؤزدوزَلدیجی شکیلچی­دن تشکیل تاپان یئنی سؤزه «دوٍزَلتمه کؤک» و یا «دوٍزَلتمه سؤز» دئییلیر. مثلاٌّ:

اوُشاق + لیٌق ! اوُشاقلیٌق,                 بالیٌق + چی ! بالیٌقچی.

اوٍزوم + لوٍک ! اوٍزوملوک.                   دوْندور+ ما ! دوْندورما.

 

معنا باخیمیندان شکلیچی­لرین چئشیت­لری(نوعلاری)

 

عوٍمومیّتله دیلیمیزده اوْلان شکیلچی­لر (اک­لر) ایکی قوُروپا بؤلونورلر:

الف: سؤز دوٍزَلدیجی شکیلچی­لر.      

ب: سؤز دَییشدیریجی شکیلچی­لر.    

 

سؤز دوٍزَلدیجی شکیلچی­لر او شکیلچی­لردیرکی, سؤزه آرتیراندا او سؤزون معناسینی دَییشه ­رک یئنی سؤز یارادیر, مثلاٌّ:

بالیق+ چی ! بالیقچی,                      آلما+ لیق ! آلمالیق,

گؤز+ لوک ! گؤزلوک,                          اَل+ جَک ! اَلجَک.

 

سؤز دَییشدیریجی شکیلچی­لر او شکیلچی­لردیرکی, سؤزه آرتیراندا سؤزون شکیلینی دَییشه ­رک معناسی ثابیت قالار, یالنیز سؤزون دوُرومو ایلک حالتدن چیٌخار و باشقا بیر حالته دوٍشر, مثلاٌّ:

پالتار+ ا ! پالتارا,   داغ + دان ! داغدان,

چای + دا! چایدا,  ایگید+ دن ! ایگیددن.

 

ترکیب باخیمیندان شکیلچی­لرین چئشیت­لری

شکیلچی­لر معنا باخیمیندان «سؤز دوٍزَلدیجی» و «سؤز دَییشدیریجی» قوُروپا بؤلوندوکدن علاوه, ترکیب باخیمیندان دا بیر چئشیتلی, ایکی چئشیتلی و دؤرد چئشیتلی اوْلورلار.

بیر چئشیتلی شکیلچی­لر

بیر چئشتیلی شکیلچی­لر یالنیز بیر نوع اوْلورلار؛ بو شکیلچی­لر سؤزلره آرتیریلاندا سس قوُرولوشو و آردیجللیق قانونون اوْنلاردا تأثیری اوْلمور. مثلاٌّ:

«لاق» یای+ لاق! یایلاق,                       دوُز+لاق! دوُزلاق,

«داش» یوْل+ داش ! یوْلداش,                دیل+ داش ! دیلداش.

 
 ایکی چئشیتلی شکیلچی­لر

ایکی چئشیتلی شکیلچی­لر اینجه سسلی و قالین سسلی اوْلورلار. قالین سسلی سؤزلره قالین سسلی شکیلچی­لر و اینجه سسلی سؤزلره اینجه سسلی شکیلچی­لر یاپیشیرلار. مثلاٌّ:

«لار» داغ+لار ! داغلار,              قویون+ لار ! قویونلار, قابلار و . .         «لر» ایگید+ لر! ایگیدلر,                            سوٍروجو+لر !سوٍروجولر, اکینچی­لر

 

دؤرد چئشیتلی شکیلچی­لر:

دؤرد چئشیتلی شکیلچی­لر سؤزلره آرتیریلاندا, سس قوُرولوشونا (آهنگ قانونونا) تابع اوْلدوقدان علاوه, آردیجللیق قانونو تأثیری آلتیندا دوْداقلانان و دوْداقلانمایان سسلی­لره ده تابع اوْلورلار و بو اساسدا, کؤک سؤزلرین سوْن سسلیسی دوْداقلانان اوْلورسا, دؤردچئشیتلی شکیلچی­دن بو سؤزه یاپیشان شکیلچی, دوْداقلانان اوْلاجاق, یوْخسا بو سؤزلرین سوْن سسلیسی دوْداقلانمایان اوْلورسا, بو سؤزه یاپیشان شکیلچی­نین ده سسلیسی دوْداقلانمایان اوْلاجاق؛ مثلاٌّ:

«سیز» ائو+ سیز! ائوسیز, ائشیک­سیز, دیل­سیز.

«سیٌز» پالتار+ سیٌز ! پالتارسیز, اینام­سیٌز, آرخاسیٌز.

«سوُز» پوُل + سوُز ! پوُلسوز, دوُزسوز, قوْرخوسوز.

«سوٍز» دؤزوم + سوٍز ! دؤزومسوز, کؤکسوز, سؤزسوز.

مصدر شکیلچی­لری

دیلیمیزین مصدر شکیلچی­لری «مک»و «ماق» دیر.

قالین سسلی فعل­لرده «ماق» و اینجه سسلی فعل­لرده مصدر شکیلچی­سی «مک» دیر.

مثلاٌّ: قالماق, آلماق, دوُرماق, اوْتورماق, ساخلاماق, قالین سسلی فعل مصدرلری؛ و گلمک, سئومک, اینجیتمک, گؤروشمک, گئتمک, اینجه سسلی فعل مصدرلری دیر.[2]

شرط شکیلچی­لری

دیلیمیزده شرط شکیلچی­لری «سه» و «سا» دیر.

اینجه سسلی فعل­لرده شرط شکیلچی­سی «سه» و قالین سسلی فعل­لرده «سا» دیر. هر بیر فعل­ده شرط شکیلچی­سی ایشله­نرسه, او فعل­ده بیر ایشین اجرا اولماسی آیری بیر ایشین اجراسینا باغلی اوْلور؛ باشقا سؤزله, بیر ایشین اجراسی آیری بیر ایشین اجراسینا شرط اوْلور. شرط شکیلینده زامان علامتی یوْخدور.

 

جمع شکیلچی­لری

دیلیمیزده اینجه سسلی سؤزلرده جمع شکیلچی­سی «لر» و قالین سسلی سؤزلرده «لار» دیٌر:

اینجه ده : کیشی + لر ! کیشی­لر,ائو+ لر ! ائولر. 

              گؤز +لر ! گؤزلر,                           سؤز+ لر ! سؤزلر.

قالین دا: پالتار+ لار ! پالتارلار,                      اوُشاق + لار ! اوُشاقلار,

                  قاشیق+ لار ! قاشیقلار,      آتا+ لار ! آتالار.

 

سوْرغو شکیلچی­لری

دیلیمیزده بیر جوٍمله ­نی سوْرغو حالینا گتیرمک اوٍچون «میٌ», «موُ» «می» و «موٍ» شکیلچی­لریندن ایستفاده اوْلونور. بو شکیلچی­لر فعلین سوْنونا گلمکله جوٍمله ­نی سوْرغو حالینا گتیریرلر.

طبیعی­دیر شکیلچی­لر دانیشانین سسی­نین سئوال کیمی آغزیندان چیٌخماسی­ایله ده ایلگیلی (رابطه­ ده)دیر. سوْرغو شکیلچی­لری فعلین هانسی حرفله باشلانماسی­ایله فرقله ­نیرلر.

«می» و «موٍ» شکیلچی­لری اینجه سسلی فعل­لرده, و «میٌ» و «موُ» شکیلچی­لری قالین سسلی فعل­لرده گلیرلر.

بو شکیلچی­لر دؤرد چئشیتلی شکیلچی­لردن اوْلدوغو اوٍزوندن, سس قوُرولوشو قانونوندان علاوه دوْداقلانان و دوْداقلانمایان قانونا دا باغلی­دیرلار.

«می» شکیلچی­سی اینجه سسلی و دوْداقلانمایان فعل­لرده گلیر:

سئودین­می ؟           گلدین­می؟    گئدیرسن­می؟             یئیه­جکسن­می؟

«موٍ» شکیلچی­سی اینجه سسلی و دوْداقلانان فعل­لرده گلیر: دؤزدون­موٍ؟ گؤردون­موٍ؟ , دوٍشدون­موٍ ؟

«میٌ» شکیلچی­سی قالین سسلی و دوْداقلانمایان فعل­لرده گلیر: آلدین­میٌ ؟ قاچدین­میٌ ؟ داغیتدین­میٌ ؟

«موُ» شکیلچی­سی قالین سسلی و دوْداقلانان فعل­لرده گلیر: دوُردون­موُ ؟ سوْروشدون­موُ ؟ اوْلدوموُ ؟

 

اینکار شکیلچی­لری

فعل­لرین بیر خصوصیّتی ده اوْنلارین اینکار (انکار) آنلامینا مالیک اولمالاری­دیر؛ ایش و حرکتین ایجرا ائدیلمه­ مه­ سینی بیلدیرن فعل­لره اینکار فعل­لری دئییلیر.

دیلیمیزده اینکار شکیلچی­لری «ما» و «مه» دیر.

بو شکیلچی­لر, فعلین کؤکونه یاپیشماقلا فعلی اینکار حالینا چیٌخاردار؛ «ما» شکیلچی­سی قالین­سسلی فعل­لرده و «مه» شکیلچی­سی اینجه­ سسلی فعل­لرده ایشلنمکله بو فعل­لری اینکار حالینا چاتدیرارلار:

قالین­ سسلی­ لرده: قال + ما ! قالما,                   دور+ ما ! دوُرما,

                        سیٌخ+ ما ! سیٌخما,               قوْرخ+ ما ! قوْرخما.

اینجه­ سسلی­لرده:     بیل+ مه ! بیلمه,                 سئو+ مه ! سئومه

                        دؤز + مه ! دؤزمه,                 اوٍز + مه ! اوٍزمه.

 

   ایکینجی بؤلوم:

نوٍطق حیصّه ­لری (دانیشیق بؤلوملری)

دوٍنیا دیللرینده اوْلدوغو کیمی بیزیم دیلیمیزده ده ســـؤزلرین بیر سیٌراسی اشیاء­نین آدلارینی, بیر دسته­ سی کیفیتینی, حرکتینی و باشقا حالتلرینی بیلدیریر.

بئله بیر دوُرومدا سؤزلر   چئشیتلی حیصّه­ لره بؤلونورلر کی, اوْنلارا «نوٍطق حیصّه­ لری» دئییلیر. دیلیمیزده ۷ چئشیت (نوع) اساس نوٍطق حیصّه­ لری واردیر؛ بو نوٍطق حیصّه ­لری آشاغیداکی قیسمت­لره بؤلونورلر:

۱- آد (اسم): آیدین, اؤلکه, آنا, بیلیک.

۲- صیفت: یاشیل, قارا, گؤزل, بؤیوک.

۳- سای: یئددی, اوْن­بئش, مین­ اوٍچ­یوٍز ایگیرمی ­دؤرد.

۴- فعل: گئت, قال, یاز, دایان.

۵- ضمیر (عَوَضیلیک): من, سن, بیز, اوْنلار.

۶- ظرف (قید): تئز, گئج, یاواش, هارا.

۷- ندا: آی ! , وای ! , آخ ! , اوْخ !

آد (اسم)

اینسان, حئیوان, اشیاء  و دوٍنیادا باشقا جانلی و جانسیز موجوداتی تانیتدیران سؤزه «آد» یا اسم دئییلیر و کیم؟ , نه ؟ , هارا ؟ , سوْرغولارینا جاواب وئریر, مثلاٌّ: کیم؟ ! موٍهندیس, نه ؟ ! کرپیچ, هارا ؟ ! آستارا.

آدلار دا, سؤزلر کیمی ساده, دوٍزَلتمه و موٍرکّب اوْلورلار.

آدلار تک­لیکده ایشلندیگی حالدان علاوه جوٍمله داخیلینده ده ایشه آپاریلیرلار. مثلاٌّ:

دیل سؤزونه «یمه», «یمده» , «یمی» و «یمدن» سؤز دَییشدیریجی شکیلچی­لرین آرتیرماقلا دیلیمه, دیلیمده, دیلیمی و دیلیمدن سؤزو مئیدانا گلیر.

بو سؤزلرده اصلی سؤز یعنی «دیل» سؤزونون معناسی دَییشمیر لاکین جوٍمله­نین طلبی اساسیندا اوْنا سؤز دَییشدیریجی شکیلچی­لر آرتیریلیر.

«آد» لارین جوٍمله ایچینده بئله شکیللره دوٍشمه ­سینه «آدلارین حاللانماسی» دئییلیر. آذربایجان توٍرکجه­ سینده آدین آلتی حالی وار:

 

۱-آدلیق حال: بو حال, آدین بیرینجی حالی­دیر و هئچ بیر شکیلچی گؤتورمه­ دن جوٍمله ایچینده ایشلنه­ رک «کیم» و «نه» سوْرغولارینا جاواب وئریر, مثلاٌّ :

                         کیم گلیر ؟ ! «یاشار» گلیر.

                         نه آلدین؟ ! «چؤرک» آلدیم.

«یاشار» و «چؤرک» آدلاری آدین بیرینجی حالی­دیر.­

 

۲-یییه ­لیک حال: بو حال صاحیبلیک و یییه ­لیک حالینی بیلدیریر و «کیمین؟» , «هارانین؟» و «نه ­یین؟» سوْرغوسونا جاواب وئریر.

آدین سوْن حرفی سس­سیزله بیترسه دؤرد چئشیتلی «ین», «یٌن», «وُن» و «وٍن» شکیلچی­سی آدین سوْنونا آرتیریلیر:

ائل + ین ! ائلین,                    ستارخان+ یٌن! ستارخانین,

یوُرد+ون ! یوُردون,                   اوٍزوم + وٍن! اوٍزومون.

لاکین آدین سوْن حرفی سسلی ­ایله بیترسه, یوُخاریداکی قایدا رعایت اوْلاراق بیتیشدیریجی «ن» حرفی دؤرد چئشیتلی شکیلچی­نین آراسینا گلر:

آنا + ن +ین! آنانین,                  دوٍگو+ن+ وٍن! دوٍگونون,

دری+ن+ین ! دری­نین,                  قوُزو+ ن+ ون! قوُزونون.

 

۳-یؤنلوک حال: بو حال ایش و حرکتین جهت و یؤنونو بیلدیریر, «کیمه؟», «هارایا؟» و «نه­یه؟» سوْرغوسونا جاواب وئریر. سوْنو سس­ سیزله بیتن آدلارین سوْن سسلی­ سی قالین اوْلارسا یؤنلوک حالین شکیلچی­سی «آ» اوْلاجاق. مثلاٌّ:

موُغان+ آ! موُغانا,زنجان+ آ! زنجانا,  همدان + آ! همدانا.

لاکین سوْن سسلی­سی اینجه اوْلارسا, یؤنلوک حالین شکیلچی­سی «ه» اوْلاجاق مثلاٌّ:

اردبیل+ ه! اردبیله,          تبریز+ ه! تبریزه,        مرند+ ه! مَرَنده.

یؤنلوک حالدا سوْنو سسلی حرفله بیتن آدلاردا, یوُخاریداکی قایدا رعایت اوْلاراق بیتیشدیریجی «ی» حرفی شکیلچی­دن اؤنجه گله­جک مثلاٌّ:

آستارا+ ی + آ! آستارایا,    اوُرمو+ ی + آ ! اوُرمویا.

 

 

۴- تأثیرلیک حال: فعلین تأثیری اوْلان آدلارین سوْنونا گلن شکیلچی­یه «تأثیرلیک حال» شکیلچی­سی دئییلیر؛ بو حالدا ایشله ­نن آدلار, «کیمی؟», « نه­یی ؟» و « هارانی؟» سوْرغوسونا جاواب وئریر. مثلاٌّ:

«دوْستومو آلقیشلادیم» جوٍمله ­سینده «کیمی آلقیشلادیم؟» سوْرغوسونا جاواب وئریلیر؛ و «چایی ایچدیم» جوٍمله ­سینده ایسه, « نه­ یی ایچدیم؟ » و « بابک قالاسینی گؤردوم» جوٍمله­ سینده « هارانی گؤردوم؟ » سوْرغوسونا جاواب وئریلیر.

تأثیرلیک حالیندا ایشله­ نن آد سس­سیز حرفله بیترسه, دؤرد چئشیتلی « ی », « یٌ », « وُ » و « وٍ » شکیلچی­لری آدین سوْنونا قوْشولار:

حسن + ی! حسنی آختاردیم.

داغ+ یٌ ! داغی چیٌخدیم.

توپ+ وُ ! توْپو ووُردوم.

اوٍزوم + وٍ ! اوٍزومو دردیم.

لاکین آد سسلی حرفله بیترسه یوُخاریداکی قایدا رعایت اوْلاراق, شکیلچی ­ایله آد آراسیندا بیتیشدیریجی سس­سیز « ن » حرفی گلر. مثلاٌّ:

آرابا + ن + یٌ ! آرابانی آلدیم.

کیشی + ن + ی ! کیشی­نی گؤردوم.

کؤرپو+ ن+ و !کؤرپونو کئچدیم.

سوٍرو + ن + وٍ ! سوٍرونو آختاردیم.

 

۵-یئرلیک حال: بو حال «کیمده؟», «هارادا؟» و «نه ده ؟» سوْرغولارینا جاواب وئریر.

بو حالدا اوْلان آد, ایش و یا حرکتین باش وئردیگی یئری بیلدیریر.

یئرلیک حالیندا ایشله­ نن آدلارین سوْن سسلی­سی قالین اوْلارسا سوْنلارینا «دا» شکیلچی­سی, و اینجه سسلی اوْلارسا «ده» شکیلچی­سی گَلَر:

قالین:  ساچلی+ دا ! ساچلیدا,              ساوالان + دا ! ساوالاندا.

اینجه:  سهند+ ده ! سهندده,                 اوٍزگونچو+ ده ! اوٍزگونچوده

 

۶-چیٌخیشلیق حال: بو حال «کیمدن؟» , «نه­ دن؟» و «هارادان؟» سوْرغولارینا جاواب وئریر و آدین سوْن سسلی­ سینه دایاناراق «دان» و «دن» شکیلچی­سی بو حالدا ایشله ­نیر:

هارادان؟ ! تبریزدن, همداندان, آستارادان.

کیمدن؟ ! ائلیاردان, بابک­دن, سانازدان.

نه­دن؟ ! آلمادان, چؤرک­دن, دیل­دن.

 

صیفت

اشیاء­نین رنگ, کیفیت, علامت, شکیل و باشقا موٍشخّصه ­لرینی بیلدیرن سؤزلره صیفت دئییلیر و آددان قاباق گَلَر:

یاشیل+ دوْن ! یاشیل­دوْن,اوُزون+ حسن ! اوُزون­حسن,

اوُجا+ داغ! اوُجا داغ,      قارا+ باغ ! قاراباغ.[3]

صیفت­لر ده, آدلار کیمی ساده, دوٍزَلتمه, و موٍرَکّب اوْلورلار.

ساده صیفت­لر بیر کؤکدن اوْلان سؤزلردن دوٍزَ­لیرلر, مثلاٌّ:

قارا, بؤیوک, قوْجا.

دوٍزَلتمه صیفت­لر بیر کؤک و بیر شکیلچی­دن یارانارلار, مثلاٌّ:

دادلی, دوُزلو, ائنلی.

موٍرکّب صیفت­لر ایکی و یا ایکی­دن چوْخ سؤزون بیرلشمه­سیندن دوٍزَلیرلر, مثلاٌّ: گوٍللو چیچکلی, اوُجابوْیلو, قاراقاش­گؤز.

سای

اشیاء­نین مقدارینی, سایینی و یا سیٌراسینی بیلدیرن نوٍطق حیصّه­سینه « سای» دئییلیر. دیلیمیزده دؤرد چئشیت سای واردیر:

۱- میقدار سایلاری,۲- سیٌرا سایلاری, ۳- کَسر سایلاری, ۴- غیر موٍعَیّن سایلار.

 

۱- میقدار سایلاری: بو سایلار اشیاء­نین میقدارینی بیلدیریر و باشقا سایلارین اساسینی تشکیل ائدیر؛ میقدار سایلاری اؤزو ایکی چئشیت­دیر:

الیف: ساده سایلار,   ب: موٍرکّب سایلار.

ساده سایلار بیر سؤزدن دوٍزَ­لیرلر. مثلاٌّ: ایکی, دؤرد, دوْققوز, اوْن, اوْتوز, اللی, یوٍز, مین, میلیون.

موٍرکّب سایلار ایکی و یا داها چوْخ سؤزدن دوٍزَ­لن سایلارا دئییلیر. مثلاٌّ: اوْن­بئش, اوْن­دوْققوز, قیٌرخ­سکگیز, مین اوٍچ یوٍز ایگیرمی­دؤرد.

 

 

۲- سیٌرا سایلاری: بو سایلار اشیاء­­نین سیٌراسینی بیلدیریر و «نئچه­ نجی؟» سوْرغوسونا جاواب وئریر. میقدار سایلارینا دؤرد چئشیتلی «ینجی», « یٌنجی», « وُنجو» و « وٍنجو» شکیلچی­لری آرتیرماقلا سیٌرا سایلاری دوٍزَ­لیر, مثلاٌّ:

بئش! بئشینجی.                     ۵- جی

آلتی! آلتینجی.                       ۶- جی

اوْن! اوْنونجو.                          ۱۰- جو

دؤرد! دؤردوٍنجو.                      ۴- جوٍ

 

« ایکی», « آلتی», « یئددی» سایلاری­نین سوْن حرفی سسلی­ایله بیتدیکده, اوْنلارا سیٌرا سایلاری شکیلچی­لری قوْشولاندا « ی» حرفی بیر دفعه یازیلیر:

« ایکی» !ایکینجی, «آلتی» !آلتینجی,  «یئددی»! یئددینجی.

 

۳-کسر سایلاری: کسر سایلاری میقدار سایلاریندان یارانیر و «نه­قَدَر؟» و « نئچه حیصّه؟» سوْرغولارینا جاواب وئریر. بو سایلار بوٍتؤو بیر عددین موٍعیّن میقدارینی بیلدیریر.

بو سایلار ایستر اعشار کسری (۳/۵), ایسترسه موٍتعارفی کسری (_۸/^۶۵) اوْلسون آشاغیداکی شکیلده تلفّوٍظ اوْلونورلار:

«ایلک سؤزده بؤلونمه­ین و بوٍتؤو عدد دئییلیر, سوْنرا «تام» سؤزو گلیر, اوْندان سوْنرا, واحیدین بؤلوندویو عدد اوّل دئییلیر و او عدددن سوْنرا «دان - دن» و یا «دا- ده» شکیلچی­لری گلیر و نهایت کیچیک عدد دئییلیر. مثلاٌّ:

۳/۵ ! اوٍچ تام اوْن­دا بئش (اوْن­دان بئش).

(_۸/^۶۵)  ! بئش تام سکگیزده آلتی (سکگیزدن آلتی).

 

۴- غیرموٍعیّن سایلار:دیلیمیزده موٍعیّن و دقیق اوْلمایان میقداری بیلدیرن سایلارا «غیرموٍعیّن سایلار» دئییلیر, بو سایلار آز, چوْخ, بیر میقدار و بو کیمی سؤزلرله ایفاده اوْلورلار. «غیر موٍعیّن سایلار» «نه قدر؟» سوْرغوسونا جاواب وئریر.

مثلاٌّ: چوْخ دانیشدیم, آز یئدیم, بیر میقدار آلدیم.

یوٍز مینلرله اینسان گؤردوم,  بیر سیٌرا آداملار وار کی. . .

عَوَضلیک (ضمیر)

دیلیمیزده و جوٍمله ترکیبینده بعضی واختلار آد یئرینه و داها دوْغروسو آد تیکرار اوْلماسین دئیه او, سن, من, سیز, بیز و اونلار سؤزلریندن ایستیفاده ائدیریک, بئله سؤزلره عَوَضلیک یا ضمیر دئییرلر؛ مثلاٌّ:

«کوراوغلو سازی باغریبا باسدی                 اوْ میصری هاواسی چالدی.»

«اوْ» سؤزو, کوراوْغلو آدی­نین یئرینه ایشلنمیشدیر و عَوَضلیک (ضمیر) آدلانیر. دیلیمیزده ۵ چئشیت عَوَضلیک وار:

 

۱- شخص عَوَضلیک­لری:

 بو عَوَضلیک­لر بیرینجی, ایکینجی و اوٍچونجو شخصی, تک (مفرد) و توْپلوم (جمع) حالدا گؤستریرلر:

تک                    توْپلوم

من                     بیز

سن                  سیز

او                     اوْنلار

 

            ۲- ایشاره عَوَضلیک­لری:

بو عَوَضلیک­لر ایشاره حالیندا ایشله­ نیرلر و دیلیمیزده ان چوْخ ایشله ­نن ایشاره عَوَضلیک­لری «بو», «او», «بئله», «ائله», « همین» و « همان» عَوَضلیک­لری­دیر.

 

۳- سوْرغو عَوَضلیک­لری:

موعیّن بیر شخصی و یا اشیاءنی سوْرغو طرزی­ایله و عمومی حالدا بیلدیریرلر؛ دیلیمیزده­کی سوْرغو عَوَضلیک­لری بوُنلاردیر:

کیم ؟ , نه؟ , هارا؟ , هاچان؟ , نئجه؟ , هانی؟ , نئچه؟ و . . . .

 

۴- غیر موعیّن عَوَضلیک­ لری:

بو عَوَضلیک لر, نامعلوم شخصی و یا اشیاء­نی بیلدیریرلر. دیلیمیزده ایشله ­نن اَن چوْخ غیر موعیّن عَوَضلیک­لر بوُنلاردیرلار:

کیمی, کیمسه, هر کیم, هئچ کیم . . .

 

۵- تعیین عَوَضلیک ­لری:

بو عَوَضلیک لر آدلاردان قاباق گَلَر و اوْنلاری تعیین ائدرلر, تعیین عَوَضلیک ­لری­نین ان چوْخ ایشله ­ننلری بونلاردیر:

اؤز, هر, بوٍتون, عینی و . . .

فعل

حرکت, ایش و دوُرومو (حال و وضعیتی) بیلدیرن سؤزه «فعل» دئییلیر. دیلیمیزده فعل­لر, قوُرولوش باخیمیندان اوٍچ چئشیت اوْلورلار:

۱- ساده فعللر                 ۲- دوٍزَلتمه فعللر                   ۳- موٍرکّب فعللر.

ساده فعل: بیر ساده کؤک سؤزدن دوٍزَ­لن فعللره ساده فعل دئییلیر:

گَل, گئت, وئر, آل, یوُ, ایچ و. . .

 

دوٍزَلتمه فعل: بیر سؤز و بیر شکیلچی­دن یارانان فعللره دوٍزَلتمه فعل دئییلیر:

گؤزله, بوْشلا, بیرلش, ائولن, قیٌزار, یاشا و . . .

موٍرکّب فعل: ایکی و یا داها چوْخ سؤز بیرلشمه­ لریندن یارانان فعللره موٍرکّب فعل دئییلیر:

قایناییب قاریش, اؤلچوب بیچ, آتیب توت, چالیش ویریش و . . .

دیلیمیزده عوٍمومیتله آد (اسم) و فعل بیرلشمه ­لریندن یارانان موٍرکّب فعللر داها چوْخدور:

گؤز قوْی, قوُلاق آس, دیل تؤک, باش قوْش, اَل چک و . . .

فعللرده زامان

هر بیر ایش و حرکت زامان داخیلینده اوٍز وئریر.

زامان, کئچمیش, ایندی و یا گله­ جک­دیر.

۱- کئچمیش زامان:

ایش و حرکتین کئچمیشده, باش وئردیگی زامانا «کئچمیش زامان» دئییلیر.

دیلیمیز زامان باخیمیندان, اؤزللیکله کئچمیش زامان جهتیندن دوٍنیانین اَن زنگین دیللریندن بیری­دیر. دیلیمیزده کئچمیش زامانین ان چوْخ ایشله­ ننی بونلاردیر:

الیف: شهودی کئچمیش (ماضی مطلق)       

ب: نقلی کئچمیش (ماضی نقلی)

پ: داواملی کئچمیش (ماضی استمراری)

: اوُزاق کئچمیش (ماضی بعید).

    شهودی کئچمیش: کئچمیشده  ایشین باش وئریب قوُرتاردیغینی بیلدیرن زامانا «شهودی کئچمیش» (ماضی مطلق) دئییلیر. بو زاماندا گؤرونن ایش و یا حرکت, اوْنو سؤیله ­یه ­نین طرفیندن موٍشاهیده اوْلموشدور. بو زامانین شکیلچیلری سس قوُرولوشو و آردیجیللیق قانونونا دایاناراق دؤرد چئشیتلی «دی, دیٌ, دوٍ, دوُ» دن عیبارتدیر.

«شهودی کئچمیشین تصریفی»

 

      فعل­لر

 

 

نقلی کئچمیش: کئچمیشده انجام وئریلن بیر ایشین نقل ائدیلمه ­سینه «نقلی کئچمیش» دئییلیر. نقلی کئچمیشین علامتلری دیلیمیزده دؤردچئشیتلی«میش,میٌش,موٍش,موُش» شکیلچی­لری­دیر.

 

«نقلی کئچمیشین تصریفی»

«فعل­لر»

 

 

داواملی کئچمیش: کئچمیشده بیر ایشین انجام تاپماسی و بیر موٍدّت داواملی اوْلماسینا «داواملی کئچمیش» دئییلیر. بو زامانین, دؤرد چئشیتلی «یردی, یٌردی, وٍردو, وُردوٍ» شکیلچی­لری اوْنون علامتلری­دیر.

داواملی کئچمیشین تصریفی

 

 

 اوُزاق کئچمیش: ایش و یا حرکتین اوُزاق کئچمیش زاماندا انجام تاپماسینا «اوُزاق کئچمیش» دئییلیر. اوُزاق کئچمیش فعلین علامتی دؤرد چئشیتلی «میشدی, میٌشدی موٍشدو, موُشدوٍ» شکیلچی­لری­دیر.

اوزاق کئچمیشین تصریفی

 

 

۲- ایندیکی زامان:

بو فعل, ایش و حرکتین دانیشیلان زامان باش وئردیگینی گؤستریرکی, اوْنا « ایندیکی زامان» دئییلیر. ایندیکی زامانین علامتلری دؤرد چئشیتلی « یر, یٌر, وٍر, وُر»شکیلچی­لری­دیر. لاکین فعلین کؤکو سسلی­ایله بیترسه بیتیشدیریجی«ی» حرفی شکیلچی­دن قاباق سؤزه یاپیشیر.

ایندیکی زامانین تصریفی فعل­لر

 

۳- گله ­جک زامان:

ایش و حرکتین گله ­جکده باش وئره­ جگی زامانا «گله­ جک زامان» دئییلیر. گله­ جک زامانین اؤزو ایکی چئشیت­دیر:

الیف: قطعی گله­ جک زامان.                       ب: غیر قطعی گله­ جک زامان.                   قطعی گله­ جک زامان: بو زامان ایش و حرکتین گله ­جکده قطعی شکیلده باش وئره­ جک وئرمه ­یه­ جگینی بیلدیریر و اوْنون شکیلچی­لری «آجاق» و «اَجک» دیر.

قطعی گله ­جک زامانین تصریفی

 فعل­لر

 

 

*- «ک» حرفی ایکی سسلی آراسیندا گلنده «گ» اوْلور.

**- «ق» حرفی ایکی سسلی آراسیندا گلنده «غ» اوْلور.

 

غیر قطعی گله­ جک زامان: ایش و حرکتین یاخین گله­ جکده و غیر قطعی شکیلده باش وئره­ جگینه «غیر قطعی گله ­جک» زامان دئییلیر.بو زامانین علامتی فعل­لرده «آر, ار» دیر.

غیر قطعی گله­جک زامانین تصریفی

فعل­لر

 

 ظرف (قید)

دیلیمیزده بیر سیٌرا سؤزلر وار کی, اوْنلار ایش و حرکتین زامانینی, یئرینی, عیلّتینی, طرزینی کیفیّتینی و . . . بیلدیریر. بئله سؤزلره «ظرف» دئییلیر.

مثلاٌّ: «بابک قهرمانجاسینا مقاومت گؤستردی»

بو جوٍمله ده «قهرمانجاسینا» سؤزو «ظرف» دیر و بابکین نه کیفیت­له مقاومت گؤستردیگینی بیلدیریر. «گئجه­نین خیریندن, گوٍندوزون شرّی یاخشی­دیر», «خیر» سؤزو ایله در «شرّ» سؤزو «ظرف» سؤزلری­دیر.

«یاشار سوٍرعت­له کئچدی», سوٍرعت سؤزو بورادا «ظرف» دیر.

بیر سیٌرا «ظرف» سؤزلری, بعضی واختلار آدلا بیر یئرده گلرسه «صیفت» عنوانیندا ایشه آپاریلابیلر, لاکین اؤزو تک­لیکده «ظرف» حساب اولونور.

مثلاٌّ: «یاخشی ایگیدین آدینی ائشیت, اؤزونو گؤرمه»

«یاخشی» سؤزو ایگیدله برابر گلدیگینه گؤره صیفت­دیر, ولی «ساناز درسلرینی یاخشی یازدی» جوٍمله­سینده «یاخشی» سؤزو ظرف حساب اولونور.

 ظرف­لرین چئشیت­لری

«ظرف» لر ده, باشقا نوطق حیصّه­لری کیمی چئشیتلی اولورلار:

ساده ظرف, دوٍزَلتمه ظرف, موٍرکّب ظرف

ساده ظرف: بیر کؤک سؤزدن دوٍزلن ظرفه «ساده ظرف» دئییلیر:

تئز, گئج, چوْخ, اوُزاق, یاخین و . . .

دوٍزَلتمه ظرف: بیر کؤک سؤز و بیر سؤزدوٍزَلدیجی شکیلچی­دن یارانان ظرفه «دوٍزَلتمه ظرف» دئییلیر:

برک­دن, یاواشدان, ایگیدجه­سینه, همیشه­لیک, سایمازیانا و . . .

موٍرکّب ظرف: ایکی کؤک سؤزدن دوٍزلن ظرفه موٍرکّب ظرف دئییلیر:

یاواش- یاواش, یان- یانا, تئز- تئز, آز- چوْخ, گئج- تئز و . . .

ندا

نوٍطق حیصّه­لری­نین بیری ده «ندا» دیر.  «ندا» اینسانلارین حیسّینی بیلدیرن نوٍطق حیصّه­سی­دیر.

اینسانلارین, سئوینج, کَدَر, قوْرخو, نیفرت و باشقا حیسّ­لرینی بیلدیرن سؤزلره «ندا» سؤزلری دئییلیر.

«ندا» سؤزلری اساساٌّ باشقا نوٍطق حیصّه­لری ایله ایلیشگی­ده اوْلماز و اؤزو موٍستقیل شکیلده ایشه آپاریلار.

«ندا» سؤزلری­نین سوْنوندا « ! » علامتی قویماق لازیمدیر.

بیر سیٌرا و داها چوْخ ایشلَنَن ندالار بونلاردان عیبارت دیر:

آخ ! , وای ! , آه ! , اوخ ! , هئی ! , هئی- هئی ! , به­ – به ! , آها ! , های- های ! و . . . 

 

[1]- توٍرک­ دیلی اؤنجه ­سی (پیش ترکی).

[2]- مصدر شکیلچی­لری بعضی محلی لهجه ­لرده قالین سسلی و اینجه­ سسلی فعل­لره باخمایاراق, یالنیز «ماق» (گلماق) و یا «مک» (قالمک) کیمی دئییلیرلر کی, بونلار محلی لهجه حساب اوْلونولارر.

[3]- «قاراباغ» بؤیوک باغ معناسیندادیر, «قارا» توٍرک دیلینده رنگ معناسیندان علاوه بؤیوک معناسیندا دا ایشله ­نیر.