قورد و اونونلا باغلی اینانج‌لار

                                                           علی محمد خلفی زنگیر - گئرمی شهری

                                                           ائل‌بیلیمی درگیسی- 44-جو سایی

چاغ‌لار بویو اینسانلا بیرگه و یاناشی یاشامیش جانلی و جان‌سیز یاراتیق‌لارین*، اینسانین یاشاییشیندا قویدوغو ائتكی‌لرله باغلی، اونلارا گؤره سؤیلنجه‌لر (افسانه‌لر)، ناغیل‌لار و.س. یارادیلیب و خالق یاشادیقجا او دا خالقین ایچینده یاشاییب. بو یاراتیق‌لاردان بعضی‌سی بؤلگه‌لریمیزده اولسا دا، بعضی‌سی ده بؤیوك تورك دونیاسیندا ایز قویموش و سؤیلنجه‌لره چئوریلمیش‌دیر.

قورد، موغانین یئرلی چؤل حیوان‌لاریندان ساییلیر. قوردا بورا‌لاردا جاناوار دا دئییلیر. “قوردون تورك بوی‌لاریندا و سؤیلنجه‌لرینده بؤرو، بؤرته، بؤرچو، آسسئنا، سینا، جینا، جینه، جینو، یاشقار كیمی آدلاری كئچیر. قورد، بویا‌لارینا* گؤره؛ بوزقورد، (گؤك بؤرو)، آغ قورد، قیزیل قورد، دئیه آنیلیردی” (6، ص. 143-144). بو حیوان داغ‌لاردا، دره‌لرده و مئشه‌لرده یاشاییر. یایدا توكو تؤكولور و بیر آز بالاجالاشیر. بونا تولك* جاناوار دئییلیر. قیشدا ایسه توكو چوخ اولور. بئله چاغ‌لاردا “اینسانلا قارشی‌لاشاندا توك‌لرینی بیزله‌ده‌رك (اؤزونو بیر آز دا یئكه گؤسترمك مقصدیله) و دیش‌لرینی خیرچیلدادا‌راق، بایقوشون قیییلتی‌سینا بنزر بیر سس چیخارماقلا آدام‌لاری قورخوتماق ایسته‌ییر(9). قیشدا، اؤزل‌لیكله چیلله چاغ‌لاریندا اینسان اوچون چوخ قورخولو ساییلیر، دئییرلر “بو چاغ‌لار اینسان اتینه یئریكله‌ییر*. اینسان اتینی او قدر ایسته‌ییر كی، یاشام یئرلری‌نین یان-یؤره‌سینده اولان آروادلارین باش توكونو ده بئله تاپسا یئییر”(13، 14). یئمك چاغی داغ‌لارا-دوزلره چیخیر و یئمك اوولاییر. یئمك تاپا بیلمه‌ینده اینسان‌لارین یاشادیغی یئرلره یاخینلاشیب ائو حیوان‌لاریندان اوغورلاماغا چالیشیر.

قوردلار اؤز یاشام یؤنتم*‌ینه گؤره ایكی نوع اولور. یالقیز قورد و قارابؤلوك-قارابا‌لیق. یالقیز جاناوار آدیندان بللی اولدوغو كیمی تك گزیب-دولانیر و اینسان‌لارا ان چوخ ضررلی حیوان‌دیر. قارابا‌لیق ایسه توپا شكیلده گزیر. بونلارین ایچینده كؤپك ده، قانجیق دا اولور. اما گؤرَن‌لر دئییرلر؛ “توپانین اؤنونده دیشی دایانیر و سورونو اویان-بویانا او آپاریر” (10). دئییرلر بونلار چوخ آج اولوب، یئمه‌یه نسه تاپا بیلمه‌دیگی واخت‌لاردا “بیر-بیرلرینی یئمه‌سین‌لر دئیه، گؤز-گؤزه یاتارلار یعنی بیر-بیرینه آرخاسینی چئویریب یاتمازلار” (13). قارابا‌لیق جاناوار گزیر، گلیب-گئدردیر. اما یالقیز و ایكی، یوخسا اوچ-اوچ گزَن‌لر یئرلی اولورلار. دئمه‌لی قارابا‌لیق گزه‌گن اولور، بیر یئرده دایانمیر.

بورا‌لاردا اینسان‌لارین قوردلارلا ایلگی‌سی بو حیوان‌لاردان آلدیق‌لاری ضررله باغلی‌دیر. قویون ساخلایان‌لار، ایت ساخلاماقلا، قویونون قالدیغی یئرین دؤوره‌سینی اوجا و كئچیلمز ائتمكله و باشقا اؤنلم(تدبیر)لرله قوردون ضررین‌دن قورونماغا چالیشسا‌لار دا، یارانان گیروه‌ده (فرصت‌ده) قورد، قویونا تپیلیب پایینی آپاریر. قورد، قویون اوچون ان بؤیوك دوشمن ساییلیر. مال-داوار چؤلده اولاركن قوردون اونلارا قورخوسو چوخ اولور. ائله دوروم‌لار اولور كی، قورد، چوبانین قویون‌لارینا داریش* (راست) گلیر و اونون قویون‌لارینی الیندن آلیب داغا-دره‌یه یاییر و نئچه‌سینی باجاریرسا بوغوب اؤلدورور. “بئله چاغ‌لاردا گؤرونوب كی، قورد قویونو مینیب قویروغویلا اونو دؤیه‌رك آرا‌دان چیخاردیر” (9، 12). آرادا قورد اؤلدوردوگو قویونو قورخوسوندان یئیه‌بیلمه‌سه، باجاردیغی قدر بؤلوب اودور و سونرا آرخایین‌چیلیقلا اوددوغونو قایتاریب آیری‌دان یئییر. بیر ده كی، قویونو یارالادیغی چاغ، های گوج گلدیكده، “اونون اوستوندن آتیلیر و یارا‌لی قویونون قورخوسوندان باغری یاریلیب اؤلور”(12، 14). “قورد كئچینی یئمك اوچون اونون قزیلی و گوزمی قوردون دیشینه دولاشماسین دئیه، سویا یاخین اولدوقدا اونو سویا باسیب یئییر” (14).

قورد چوخ واخت گونون باتار چاغی قویونا تپر*. دئمه‌لی، گون باتار-باتماز او اؤز ایشینه باشلار. اونا گؤره قویونون اوتلاقدان ائوه گلن چاغی آرا-سیرا چوبان‌لارین قیی ووروب: “آیه جاناوار گلدی هئئئئئی” سسینی ائشیتمك اولور. آتا‌لاریمیز دئییر “قوردون گؤزو قارانلیقدا، قارا قویونو قارا شوخومدا سئچیر” (13). دئمه‌لی، قوردون گؤزو چوخ ایشیقلی‌دیر. قورد ایته دئییب: “من گؤزومون ایشیغین‌دان بیر آز سنه وئریم، سن ده ایی‌بیلمه گوجوندن بیر آز منه وئر. ایت قبول ائتمه‌ییب. دئییب كی، ایی بیلسن منی یاتدیغیم یئرده باسیب یئیَرسن”(13). اما ایت ایی بیلمه گوجوندن قوردا وئرمه‌سه ده قیشدا قوردون یئمك تاپا بیلمه‌دیگی زامان ایت‌لردن اونلارا یئم اولانی دا اولور.

جسارتلی و زیرك چوبان، ایت‌لرینه، دَیه‌نه‌یینه، و باجاریغینا گووه‌نه‌رك قویونو قوردا وئرمیر. قویونو قوردا وئرمه‌مك چوبان اوچون ایگیدلیك ساییلیر. آرادا گؤرورسن قورد، كنده-اوبایا گله‌رك قویونون قَهَلینه*، واناسینا*  دوشوب قویون‌لاردان یارالاییر و آپاریر. حتی اونون چوخ یئرلرده “قهه‌له دوشوب، یا، وانانی، آغیلی گوجلو جایناق‌لاری ایله سؤكوب اورایا گیره‌رك قویونلاردان یئییب و بوغدوقدان سونرا، اوردان چیخا بیلمك اوچون بوغدوق‌لاری قویونو بیر-بیری‌نین اوستونه آتیب و اونلارین اوستونه چیخا‌راق دیواردان آشیب گئتدیگی ده گؤرونوب” (12). بونا گؤره قوردون خبیث اولدوغونا اینانیرلار. هر حالدا قورد بیزیمله بوردا یئرلی اولدوغو حالدا، باجاردیغی قدر، اؤزونه و یاشامینا گركلی اولان‌لاری الده ائتمك اوچون چالیشیر، حتی بیز اینسانلار بئجرن (بسله‌ین) مال-قویونلاری بیزدن آلما‌لی دا اولسا. سانكی بئجریلن قویوندا اونون دا پایی واردیر.  “بیر گون قورد تانری ائلچی‌سی‌نین یانینا گئدیب دئدی: هر كیمین قویونو وار، ایلده بیر آریغینی منه وئرسین قوی كئچینیم. قویون‌چولاردان خبر چیخمادی. ایكی دؤنه گلدی اما قویون‌چولار بویون‌لارینا آلمادی‌لار. قورد دئدی: بئش ایلده بیرین وئرسین‌لر. یئنه قبول ائتمه‌دی‌لر. بئله اولاندا قورد دئدی: ایندی كی قبول ائتمه‌دینیز، بیریمیز بئش یوز قویونون ایچینه گیرسك ده، هامی‌سینی بوغاجاغیق. تانری ائلچی‌سی ده قویون‌چولارا دئدی: دای قویونونوزا یییه‌لیك ائدین” (10).

قورد یازدا-یایدا چوخ آز گؤزه گؤرونور. بو چاغ‌لار ایستی اولدوغونا گؤره او چوخ واخت دره‌لرده، كول-كوس‌لاردا و قالین‌لیق*‌لاردا گیزلنه‌رك داریش (راست) گلدیگی حیوانلاردان گیزلیجه اوغورلاییب یئییر. اونا گؤره یایدا قویون ایتنده، عقله بیرینجی گلن، اونو قوردون آپارماسی اولور. بئله دوروم‌*لاردا ایتن قویونون باراتاسی (باراتا: قالینتی) تاپیلسا تام قوردون ایشی اولدوغو آیدینلاشیر. قوردلار قیشدا گؤزه چوخ گؤرونورلر.

اینسان‌لار چوخالدیقجا بو حیوان‌لارین یاشام یئرلری دارالیر. اودور كی، داها آز گؤرونورلر. اما اینانیریق كی، آز-چوخ گؤرونمه‌لرینه باخمایا‌راق، بیزیم اینانجیمیزدا آچدیقلاری جیغیرلار، گله‌جك‌ده كولتوروموزده اوزون یول اولوب اوزاندیقجا اوزانا‌جاق‌دیر.

تورك دونیاسی‌نین بیر پارچاسی اولان موغانیمیزدا بو زیرنگ و جسارتلی حیوانلا باغلی چوخلو ایناج‌لار و آتا‌لار سؤزو و ناغیل‌لار وار. ایندی ده قوردو چوخ عقل‌لی و گوجلو بیلیرلر. دئییرلر: “قورد اؤز گوجونو بیلمیر، یوخسا بوتون دونیانی خارابا قویار” (13). بونا گؤره اردبیل دؤوره‌سینده اولان بیر كند (اردبیلین تخمیناً 15 كیلومترلیك گون باتانیندا شمس آباد) ایله باغلی، سؤیلنجه‌یه بنزر بیر سؤیلنتی*‌ده بئله دئییلیر: “بیر گون كندده بیر آت اؤلور، اونون اؤلوسونو آپاریب كندین یانیندا اولان چایین (كورول چایی) قیراغینا آتیرلار. جاماعات كندین چایا ساری یانیندا ییغیشیب بیر-بیری ایله دانیشیرمیش‌لار، گؤروب‌لر بیر قورد آتین اؤلوسونه یاخینلاشیب اونو گؤتوروب اورا‌دان اوزاقلاشدیرماق اوچون توللادی. اما توللادیقدان سونرا دایاندیغی یئردن ترپنمه‌دی. قوردون اوردا چوخ دایانماسیندان شوبهه‌لنن كندلی‌لر قوردا ساری گئدنده گؤرورلر كی، گوجه دوشدوگوندن حیوانین گؤزلری پیرتلاییب یئره دوشوب (15). قوردون گوجلو اولماسی ایله باغلی آیری بیر یئرلی سؤیلنتی‌ده بئله دئییلیر: “قیامت گونو گوجلو بیر ایستی یئل دییب دونیانی او اوز-بو اوز ائده‌جك. بو یئله قورددان باشقا هئچ بیرزاد دؤزه بیلمه‌یه‌جك. بو گوجلو یئل قوردون دری‌سینی سویوب قویروغوندان چیخارا‌جاق اما اؤزونو یئریندن ترپه‌ده بیلمه‌یه‌جك” (13). بئله‌لیكله، بیزیم دوشونجه‌میزده قوردا اؤلوم یوخدور. ائله قوردون بو گوجو، دؤزومو و اؤلوم‌سوزلوگونه اینانان آتا-بابا‌لاریمیز “قوردلا قیامته قالماق” كیمی آتا سؤز یارادیب‌لار.

ایگید و قورخماز آدام‌لاری قوچ و آسلانا اوخشاتسا‌لار دا، اَن جسارتلی و دلی‌قانلی آدامی وصف ائدنده دئییرلر: “ائله بیل قورد اوره‌یی یئییب”. ائله بو آتا‌لار سؤزونه آرخا‌لانا‌راق، آرادا قوردو اؤلدوردوكدن سونرا “اونون اوره‌یینی چیخاردیب یئین ده اولورموش” (12). بو اینانجی توركیه تورك‌لرینده ده گؤرمك اولور: “بیر آدام قوردون اوره‌یینی كاباب ائدیب یئسه، او آدام قورخماز اولور. اینسان قوردون هر هانسی بیر نیشانه‌سینی اوزه‌رینده داشیرسا هئیبت‌لی گؤرونور” (6، ص. 143-144). دده قورقودون “قاضیلیق قوجا اوغلی بگ یئگنگ” بویوندا دا “یئددی اورغونیم، یئنی باییرین قوردینا بنزردی، ییگیت‌لریم!” (3، ص. 135) دئمكله ایگیدلر قوردا اوخشادیلیر. ایندی ده جومرد و زیرك آدام‌لارا “قورد كیمی‌دیر” دئمكله قوردا اوخشا‌دیرلار.

هر چوبانی، یاشلینی و دونیا گؤرموش آدامی قوردلا ایلگی‌لی دانیشدیراندا، هئچ اوندان آغزی شیرین‌لیك ائتمیر، ترسینه هئی اوندان آغزی آجی‌لیق ائدیر. اینسان‌لارین یاشاییشیندا اونون نئجه ضرر تؤرتدیگیندن دانیشیر. ازل‌دن بئله اولوب‌دورسا، بس اوندا قوردلا ایلگی‌لی یارانمیش ترسه (اولوم‌سوز) یوخ، آواند (اولوم‌لو) سؤزلر، اینانج‌لار، سؤیلنجه‌لر هاردان گلیب؟ اونون آدینا یارانمیش اویغولاما‌لار(تطبیق ائدیلن ایش‌لر- ایجرا ائدیلن ایش‌لر) نییه قوتسال ساییلا‌راق هله ده اؤز یئرینی ایتیرمیر؟

 توركلر یاشادیق‌لاری داغلی-دره‌لی یوردلار-اؤلكه‌لر، اودونا-سویونا و اوتلاق‌لارینا گؤره هم اینسان یاشامینا، هم ده قویون ساخلاماغا اویغون یئرلر اولوب. بونونلا یاناشی بو یئرلر قورد اوچون ده یاشام یئری اولوب. بیر یاندان دا قورد-قویون مسأله‌سی یارانیشدان بری واردیر. قویون ساخلایان اینسان اولدوقجا، قوردو اؤز قونشولوغوندا گؤرمه‌لی اولوب. بو قونشولوق ایلگی‌سی قوردون بوتون اؤزل‌لیك‌لرینی، لاپ ائله باشقا آدام‌لار دا دوشونه بیلمه‌دیگی اؤزل‌لیك‌لری اوزه چیخاریب‌دیر.

نه ایسه تورك اینسانی‌نین دوشونجه‌سینده قوردون معین اولاغان‌اوستو (فوق‌العاده) اؤزل‌لیك‌لری واردیر كی، بو، اینانیلماز درجه‌ده اوستون اؤزل‌لیك‌لری، اولاغان‌اوستو ایفاده‌لر واسیطه‌سیله اولماسا، دیَرینجه سؤیله‌مك اولماز. اودور كی، بوز قورد یارانیر، چوخ گوجلو و اوزون عؤمورلو اولور، توركو اؤلوم‌دن قورتاریر و یئری گلنده توركه آنا اولور. ائله اونا گؤره سایین یازاریمیز مورات اوراز بئله یازیر: “قورد قوتسال و اوغورلو بیر حیوان‌دیر. توتم قبول ائدیلدیگی، آنا، بابا اولدوغو كیمی، قورتاریجی، یول گؤستریجی، قهرمان‌لارا یاردیم‌چی، شفقت‌لی، جسارتلی، یاخشی‌لیق سئور یاراتیق اولا‌راق تانینمیش‌دیر. ...هیونگ-نولارین (هون‌لارین) خاقان‌لاریندان بیری‌نین تانرییا وئرمك ایسته‌دیگی قیزلارینا؛ تانری قورد شكلینده گئده‌رك قوجا [اَر] اولموش، بیر افسانه‌یه گؤره چینگیزه بابا، (آسئنا) افسانه‌‌سینده ده آنا اولموش‌دور” (6، ص. 143). (قایناق‌دا اولدوغو كیمی یازیلیب. آما منجه: 1-موغول افسانه‌لرینده چنگیز خانین نئجه دوغولماسی افسانه‌لری‌نین بیرینده اونون آناسی‌نین اوتاغینا ایشیق شكیلینده گیریب قورد شكیلینده چیخان یاراتیق‌دان بویلو قالان آنا چنگیزی دونیایه گتیرمیش‌دیر. 2-آسئنا-توكیو تایفاسی‌نین یوردونا قونشو حؤكومدارلارین بیری هوجوم ائدیر، اون یاشیندا اوغلان اوشاغیندان باشقا هامیسینی قیلینج‌دان كئچیریر، اودا ال-آیاق‌لاری كسیلمیش حالدا بیر باتلاق‌لیغا آتیلیر. بو اوغلانی بیر دیشی قورد بسله‌ییب سونرا اوندان بویلو قالیر و آسئنا-توكیولار یئنی‌دن چوخالیرلار. بو افسانه گؤك تورك‌لرین حاققیندا دا دئییلمیش‌دیر. )

قوردون اینانجیمیزدا اولان یاخشی اؤزل‌لیك‌لرینی سایاركن، دئمه‌لی‌ییك كی، اونون سویوت (مجرد) دونیا ایله ایلگیده اولوب، گوجلو بیر یئره دایانیب یارادیجی اولماسینا اینانان‌لار وار: “حتی اینسان‌لارین اؤلدوكدن سونرا بیر قورد اولا‌جاق‌لارینا بیر آز تورك بوی‌لاریندا دا اینانان‌لار واردیر” (6، ص. 225). بورا‌لاردا قورد اؤلدوكدن سونرا، اینانجا گؤره، اونون بدن اعضالاریندان گؤتورورلر. قوردون باشینی كسیب سویورلار و انگی‌نین آلت سوموگونو، یا دا آلت-اوست دوداق‌لارینی بورنو قاریشیق كسیب گؤتورور، قوروتدوقدان سونرا او باش بو باشینی دلیب، بویونباغی شكیلینده، اما بیر آز اوزون ایپدن آسیرلار. بئله الده اولونموش وسیله‌یه “قورد آغزی” دئییرلر. بیر گلینین اوشاغی گئج اولاندا (اونون اوشاغی اولماقدان اؤترو) بیر نئچه گؤروله‌سی ایش‌لردن بیریسی ده اونو “قورد آغزین‌دان كئچیرمك”دیر. “قورد آغزی كیمده اولسا، اورا اوجاق ساییلیر، گلینی اورا آپاریرلار و قورد آغزین‌دان دوزلمیش باغی اونون باشیندان آتیب آیاغیندان چیخاردیرلار. اوچ دؤنه بو ایشی گؤرورلر. سوندا قوردون الی ایله اونون بئلینه ووروب: “گئد مورادون یئرینه یئتر” – دئییرلر” (7، 8، 11). اینانیرلار كی، بو ایشدن سونرا گلین اوشاغا قالا‌جاق. سونوندا “قورد آغزی”نین ییه‌سینه بیر آز نذیر وئریرلر. “قورد یئددی ایلدن بیر دوغور. كیم گئج دوغورسا، دئییرلر كی، یقین قوردون چیلله‌سینه دوشوب. اونا گؤره ده قوردون چیلله‌سیندن چیخاریرلار” (12). “بیر قادین اوشاق دوغدوغو گون كندین اوستونه قورد گلسه، او آروادین 8-9 ایل اوشاغی اولماز” (7).

یالنیز بو ایش‌لر قوردون یارادیجی اولما اینانجیندان تؤره‌یه بیلر. قوردون تؤرتمه گوجونو سالور قازانین “ازوای قورد انوگی اركگینده بیر كؤكوم وار” (3، ص. 178) سؤزوندن ده دوشونمك اولار. “بعضی تورك ناغیل‌لاریندا آنا، بعضی تورك ناغیل‌لاریندا آتا اولا‌راق گؤرونن بوز قورد چوخ دؤنه تورك سویونون یوخ اولاجاغی چاغ اورتایا چیخماقدا و تورك‌لرین سویونون داوام ائتمه‌سینی ساغلاماقدا‌دیر” (2). اسكی چاغ‌لارا دؤندوكده قوردون تورك اینانجیندا اولان اولوم‌لو (آواند، مثبت) اؤزل‌لیك‌لرینی واسیطه‌سیز گؤرمك اولور. او چاغ‌لاردان اوزاقلاشدیقجا قورد اولاغان (معمولی) بیر حیوان كیمی گؤرونسه ده، اونونلا باغلی اسكی چاغ‌لارین اورونو (محصولو) اولان اینانج‌لارین فلسفه‌سی آچیق-آیدین خالق آراسیندا اولماسا دا، اینانج‌لار گوجلو شكیلده دیَرلرینی و یئرلرینی قورویا‌راق اؤزلرینی یاشا‌دیرلار.

بیزده بئله بیر اینانج وار: “قوردلار آج اولوب یئمه‌یه بیر شئی تاپمایاندا اولاییرلار و تانری گؤیدن اونلارا كوت-küt آتیر” (13). “بیر گون بیر آدام اؤروش‌دن ائوه دؤننده یوبانیب آخشاما دوشور. بیردن بیر سورو قوردو اؤنونده گؤرور، گیره‌وه (فرصت) تاپیب قاچا بیلمیر، او یاخینلاردا اولان اوت تایاسی‌نین اوستونه چیخیر. اونو یئمك ایسته‌ین قوردلار اونو توتا بیلمه‌ییب تایانین چئوره‌سینی آلیب كیشی‌نین دوشمه‌سینی گودورلر. گئجه‌نین یاریسی اؤتور. آج قوردلار كیشی‌نین دوشمه‌سین‌دن اومودونو كسیب اولاماغا باشلاییرلار. قوردلار اوچون گؤیدن تؤكولن كوت‌لردن بیری‌سی ده تایانین اوستونه دوشور. قوردلار كوت‌لری یئییب تایانین اطرافیندان داغیلیرلار. دان یئری آغاراندان سونرا ائوینه گلن كیشی كوتون اولاغان‌اوستو (غیر عادی، فوق العاده) بیر چؤرك اولدوغونو و اوندان بیر كسیم یئین كیشی آخشاما كیمی توخ قالدیغینی دئییرمیش” (14). دئمه‌لی، قورد اولایان چاغ، گیزلی بیر قایناقدان اونون اوستونه چؤرك یاغیر. اونا گؤره ده بیزلرده و قاشقای‌لاردا “اونون قوردو اولامیش” (1، ص. 5) دئیه بیر آتا‌لار سؤزو واردیر. بو اینانجلا باغلی آیری قایناقدا بئله دئییلیر: “بیر گون كؤپك، قوردا: “سولئیمان پیغمبر ضیافت وئریرمیش، بیز ده گئدیب نصیب‌لنه‌لیم” – دئییر. قورد بو تكلیفی قبول ائدر. ضیافت یئرینه چاتیلدیغیندا ایت سولئیمان پیغمبرین آیاق‌لارینی یالار، قویروغونو یئلله‌یه‌رك یالتاقلیغین هر نؤع‌ونه باش وورور. بو منظره‌نی حیرت‌لر ایچریسینده ایزله‌ین قورد، ایته: “سنه یازیق‌لار اولسون بیر لوخما چؤرك اوچون بو قدر یالتاقلیغا دیَرمی، من روزیمی رببیم‌دن ایسته‌یه‌جه‌یم” دئیه‌رك زیارت یئرینی ترك ائدر و آللاهدان روزی‌سینی ایستر. بونون اوزه‌رینه گؤیدن اونا لاواش چؤره‌یی و قودرت حالواسی گؤندریلیر. قوردون بو حركتی بؤلگه‌ده مردلییه اؤرنك اولا‌راق گؤستریلمكده‌دیر.... چیلدیر (توركیه ده منطقه آدی) یؤره‌سین‌ده‌كی بیر آنلاتییا گؤره آغزی باغلانمیشكن باغی آچیلمیش قورد بلیرلی (معلوم) بیر یئرده دوروب گؤزلرینی گؤیه دیكیب اولاییر. اولاماسی بیتینجه گؤیدن اونا حالوا و چؤرك یاغارمیش...” (4).

گئجه بیر حیوان چؤلده قالدیقدا و حیوان ییه‌سی اونو تاپا بیلمه‌دیك‌ده، قورد یئمه‌سین دئیه، بیر قرآن اوخویان آدامین یانینا گئدیب قوردون آغزینی باغلا‌دیر. قرآن اوخویان، دستك‌لی و قات‌لانان بیر بیچاغی الینه آلا‌راق “والضحی” سوره‌سینی اوخویور و بیچاغا پیله‌ییب (اوفله‌ییب/ پوله‌ییب) باغلادیقدان سونرا "ایتن حیوانین اوستو اوخونور*". بئله‌لیكله ده، قوردون آغزی باغلانیر. بونونلا قوردون او حیوانا توخونا بیلمه‌یه‌جه‌یی دوشونولور. حیوان ییه‌سی حیوانینی تاپاندان سونرا همین بیچاغین آغزینی آچما‌لی‌دیر. بئله ائتمه‌سه سوچ (گوناه) ساییلار. بیر آز دوشوندوكده، دئمك اولار كی، بو اویغولاما یئرلی اینسان‌لارین، ان اسكی چاغلاردان سئحر (بویو) ایله اولان ایلگی‌سی‌نین ایسلام دونو گئیمیش نوعودور. ندنسه، ایسلامدا بئله بیر قایدانین اولمادیغینی بیلیریك. بو اویغولاما آیری یئرلرده یاشایان تورك‌لرین ده آراسیندا واردیر. مثال اوچون: “قاشقای تورك‌لرینده اخلاص، قولاببینراسی[ناس]، قولاببینفئلاك[فلق] سوره‌لری اوخونور و هر اوخونوشدا بیچاغا پیله‌نیر. بیچاغین آغزی باغلاناندا حساب اولونور كی، “بو بیچاق ایله بیرلیكده قوردون دا آغزی باغلانیر”. ایران توركمن‌لری قوردون آغزینی باغلاماق اوچون بیلدیگی دعا‌لاری اوخویوب، بیچاغا پیله‌یر و بو بیچاغی تورپاغا باتیرارلار. بئله‌جه، چؤلده قالمیش قویون-قوزو، مال-قارا قورونموش اولور. قورد اونلارا توخونمامیش اولور. آیریجا ایران توركمن‌لرینده “قوردو آنارسان قوردلا قارشیلاشارسان” اینانجی واردیر. “قوردو آنارسان قوردلا قارشیلاشارسان” اینانجی‌نین آچیقلاماسی، بیزه گؤره، اوزاق دورماق ایسته‌نیلن و یا یاردیمی اومولان گوج‌لرین آنیلماسی ایله، اونلارین گله‌جك‌لری اینانجییلا علاقه‌لندیریله بیلیر” (4). بو اینانج بیزده ایندی ده وار: “قوردون آدینی توتدوغون چاغ بیر یئرده زیانلیق تؤره‌ده بیلر”. اونا گؤره دانیشاندا اونون آدینی چكمك یئرینه كافیر دئییرلر.

قوردون اعضالاری‌نین، چوخوندان هم یاخشی، هم ده پیس آماجلی* ایشلر اوچون یارارلانیرلار. قوردون الینی كسیب ساخلاییر‌لار. “آدامین و یا ساغمال حیوان‌لارین دؤشو گلنده اونون دیرناغی ایله دؤشو جیزار، یا دا اونون آلتین‌دان كئچیریر‌لر” (7)، بونونلا دا دؤش یاخشیلاشیر. بعضاً گؤرورسن سود وئرن آنانین و یا ساغیلان حئیوانین ممه‌سی شیشیر و بركیییر. بئله اولان دؤش برك اولور و اوندان سود چیخمیر، آغریسی دا چوخ اولور. بو زامان دئییرلر كی، “دؤشو گلیب”. “قاشقای تورك‌لرینده ده “قوردون الین‌دن” باشقا تورلو یارارلانیرلار: “قاشقای تورك‌لرینده قوردون الی اوشاق‌لارین نننی‌سینه (بئشیگینه) آسیلیر. قورد الی‌نین، بئشیكده یاتماقدا اولان اوشاغی قورودوغونا اینانیلیر” (4).

قوردون یاغینی گؤتوروب بیر نسنه آراسیندا چورودوب ساخلایارمیشلار. اینانجا گؤره، بو یاغدان ار-آروادین اوستونه دیسه‌ایمیش، اونلار همیشه بیر-بیری ایله ساواشارمیشلار. ایندی ده ار-آرواد بیر-بیری ایله چوخ ساواشاندا دئییرلر: “ائله بیل اوست‌لرینه قورد یاغی دییب”. “آذربایجانلی‌لار یئنی دوغموش آروادی، آل‌آروادی‌دان قوروماقدان اؤترو اونون باشینین آلتینا قورد دریسی قویارمیشلار... تورك خالق‌لاری آراسیندا قورد گونشین بلیرتی‌سی (نشانه‌سی) و پیس‌لیك‌لری اوزاقلاش‌دیراندیر. و اونقون(توتئم)دور. بو نیته‌لیك (كیفیت‌) گونشین یاخشی‌ایسترلیگی ایله اویغوندور” (5). آیری بیر اینانجدا بئله دئییلیر: “بیر اینسان قوردون بؤیره‌یینی و اوره‌یینی یئیرسه، او اینسان ممه‌سی شیشن قویونون ممه‌سینه توخونسا تئز یاخشیلاشار. اوشاغی یاشامایان قادین‌لار بیر قورد دریسینی اورتاسیندان دلیب، اوشاغی اورا‌دان كئچیررسه او اوشاق یاشایار و اوزون عؤمورلو اولار. چوخ یاتان‌لار جیبینده قورد گؤزو ساخلادیق‌لاری مدت ده آز یاتارلار. قوردون آشیغی دلینیب اوشاغین بئشیگینه آسیلسا، او اوشاغا نظر دیمز” (6، ص. 144). اؤلموش قوردون بدن عضو‌لرینی یارارسیز ائتمك‌دن اؤترو، اؤلن كیمی جسد سیدیكله موردارلاناردی. قوردون یوخاریدا دئدیگیمیز اؤزل‌لیگی‌نین بعضی‌سی دده قورقود داستانی‌نین “سالور قازانین ائوی‌نین یاغمالاندیغی” بویدا بئله وئریلیر: “[قازان] بو كز بیر قوردا توش اولدی. – قورد یوزی موبا‌رك‌دیر، قوردیلن بیر خبرلشیم، – دئدی. گؤرلیم خانیم نه خبرلشدی، قازان آیدیر:

قارانقو آخشام اولاندا، گونی توغان،

قار ایله یاغمور یاغاندا، ار گیبی توران،

قارا قوچ آت‌لاری كیشنش‌دیرن،

قیزیل دوه گؤردیگینده بوزلاشدیران،

آغجا قویون گؤردوگینده، قویروق چیرپیب، قام‌چیلایان،

آرقاسینی اوریب، برك عقلین آردین سؤكن،

قارما یوگج سیموزین آلوب توتان،

قان‌لو قویروق اوزوب، چاپ-چاپ یودان،

آوازی قابا كؤپك‌لره غوغا سالان،

چاقماق‌لوجا چوبان‌لاری دونله یوگوردن،

اوردومین خبرین بیلورمیسن، دئگیل مانا!

قارا باشیم قوربان اولسون قوردوم سانا، – دئدی” (3، ص. 50).

 

قوردلا باغلی موغاندا اولان آتا‌لار سؤزلری و دئییملر:

قورد كئچی‌نون نه‌یین یئییب (یعنی هئچ بیر ایش اولماییب).

قورد كیمی نه گؤز-گؤزه دایه‌نیب‌سوز.

قورد دومان‌‌نیغی سئور.

قورد یوواسی سوموی‌‌سوز اولماز.

آج قورد كیمی نه داراشیبسن.

قوردنان قیامته قالماق.

قویونی قوردا تاپشورمگ.

سؤوونن قوردون آغزی آچیلمز.

قوردی قوزییه یوللادی‌لر، آغلادی دئدی اینانمییَم.

بوتون دئییلن لردن بئله نتیجه آلماق اولار كی، یارانان اینانج‌لار حؤكومدارلارین قدرت وسیاست اَلی ایله یازیلان یالان-یانلیش‌لا دولوتاریخ دئییلدیر تا اونلارین خئیرینه اولان لار قاباردیلیب و ضررلرینه اولان‌لار سیلینسین. بلكه خالق‌لارین تاریخ و زامان بویو مختلف شرایط ده اولان یاشاییش، بیر-بیرلری و محیطی ایله اولان ایلگی و ارتباطیندان اَن دوغرو و صمیمی صورت ده یارانان حقیقت‌دیر. اونا گؤره اونلارین هانسی خالق‌لار آرا مشترك‌لییی، او خالق‌لارین كؤكونون بیرلییی، یادا هانسی زامانداسا اونلارین درین ایلگی و ارتباط‌لاری‌نین ثبوتودور.

تورك خالق‌لاری آراسیندا اینانج‌لار اؤزللیك‌له حیوان‌لارلا باغلی چوخ چئشیدلی(متنوع)دیر. بو حاقدا اوغوز ائل‌لری‌نین (24 قبیله‌نین) قوش اونقون‌لارینا نظر سالماق یئتر. قوردلا باغلی اینانج‌لاری بو خالقین مختلف ایناج‌لاریندان بیری اولاراق بورادا نمونه گتیردیك.

قایناق‌لار

1.دوكتور جاواد هئیت. وارلیق درگی‌سی. تئهران، 25-جی ایل، سایی 129-2، یای 2003.

2.(  Dönmez Mehmet, Türk kültüründe bozkurtun manası. www.Bilgicik.Com)

3.گونئی‌لی ح.م. دده قورقود كیتابی. تهران. اندیشه ی نو یایین ائوی، 2008.

4.( Kalafat Yaşar, Xorasan türk xalqı inancları, /http://turkoloji.Cu.Edu.Tr/ HALKBILIM/ kalafat_horasan.Pdf)

5.سئییدوو میره‌لی. قام-شامان. كؤچورن صمد چایلی. اختر یایین ائوی، 2000.

6.( Uraz Murat, Türk mitolojisi, Düşünen adam yayınları, İkinci basqı, 340.s. Şubat 1994.)

 

قایناق شخص‌لر

7.آلی‌نسب ملك(گولقیز) (مجید خزانین خانیمی)، 65 یاشلی، گئرمی‌نین آرانچی كندی ساكینی، 2011-جی ایل.

8.بالایی كیچ‌خانیم، 70 یاشلی، گئرمی‌نین خانبولاغی كندی ساكینی، 2010-جو ایل. (كیچ‌خانیم منجه كیچیك‌خانیمین قیسالمیشی‌دیر.)

9.دؤولت‌خواه حاجی قوباد، 60 یاشلی، پارسابادین قوبادكندی كند ساكینی، 2010-جو ایل.

10.عزیزی كالبای توككول، 83 یاشلی، گئرمی‌نین زینگیر كندی ساكینی، 2010-جو ایل.

11.ماجیدی خانیم (مممد علی داداشی‌نین خانیمی)، گئرمی‌نین چونه‌خانی كندی، اردبیلین كاهرالان سئییدآباد محله‌سی ساكینی، 2009-جو ایل.

12.پیرماس شوكور، 75 یاشلی، گئرمی‌نین آلازار كندی ساكینی، 2009-جو ایل.

13.زارعی هزر، 110 یاشلی(اؤز دئدییی تخمین‌له)، گئرمی‌نین آلازار كندی ساكینی، 2000-جی ایل.

14.زارعی راوییه، 65 یاشلی، گئرمی‌نین آلازار كندی ساكینی، 2010-جو ایل.

15. علیزاده مطلب، 1348گونش ایلی دوغوملو، اردبیلین شمس آباد كندیندن، اردبیلین كاهرالان سئیید آباد محله‌سی ساكینی.

 

بعضی سؤزلرین آچیقلاماسی

یئریكله‌مك: خانیم‌لارین بویلولوق‌لاری‌نین ایلك آی‌لاریندا كؤنول‌لری‌نین اؤزل یئمك‌لر ایستمه‌سینه یئریكله‌مه دئییلیر

یؤنتم: اصول، طرز

تولك: بعضی حیوانلار یای فصلینده قیشدان قالمیش توك‌لرینی تؤكور. بئله حال‌لاردا او حیوان اولدوغوندان بیر آز بالاجا گؤرونور. بو حالا توله‌مك دئییلیر. تولَك طرلان، توله‌میش جاناوار، توله‌میش تولكو و ...

بویا: رنگ

یاراتیق: مخلوق

داریش: شانسی صورتده بیرینه یا بیر شئی‌ه راست گلمك.

تپَر: تپیلر، بو قویونچو آراسیندا بیر اصطلاح‌دیر. قورد قویونا تپیلدی دئییلمیر، قورد قویونا تپدی دئییلیر.

قَهَل: دؤوره‌سی اوجا دووارلا قورولان اوستو آچیق بیر یئر كی اورا داوار سالینیر. عمومیت‌له "قویون قهلی" كیمی ایفاده اولونور.

وانا: تؤوله كیمی بیر تیكینتی دیر. آما قویون اوچون تیكیلدییینه هم آخورو همده اونون تاوانی-سقفی آلچاق اولور. قویونو قیشین سویوقلو هاوالاریندا اورا سالیرلار.

قالینلیق: یایدا چؤلون هر بیر یئرینده سیخ شكیلده بیتن بیتكی‌لر. بئله كی اورا بیر جانلی گیرنده گؤرونمه‌سین. عمومیت‌له یایدا بیتكی‌لر قورویور. آما بییان، گنده‌لش، مختلف تیكان‌لر و.س.  كیمی یای آلاغ‌لاری چؤلون-باییرین بعضی یئرلرینده سیخ شكیلده بیتیر. بونلارین بیر-بیر آدینی دئمك یئرینه عمومییت‌ده قالینلیق دئییلیر.

دوروم: وضعییت

سؤیلنتی: روایت

اؤزل‌لیك: خصوصییت

اوستونو اوخوماق: یوخاریدا توضیح وئریلن كیمی قوردون آغزینی باغلاماغا، ایتن حیوانین " اوستونو اوخوتماق/ اوخوماق" دا دئییلیر.

آماج: هدف، قصد