"تیلیم خان " یوُردوندا !

                                          حسن راشدی  

                                         13/4/1392   

" حكیم تیلیم خان" ا  توتولان هر ایلكی مراسیم  ، بو ایل ده جمعه گونو 14/4/1392  تاریخینده اونون كندی " مره غئی " ده توتولاجاق ، آلتداكی مقاله -1386 - جی ایل تیر آیی نین   29 وندا بو آدلیم شاعیریمیزه ساوا شهری نین " مره غئی" كندینده توتولان مراسیمده اوخونموشدور كی ، حؤرمتلی اوخوجولارا تقدیم ائدیلیر .

وطنیمیزین و ائلیمیزین فخری ساییلان، شعرلری ‌دیللر ازبری، اؤیودو - نصیحت‌لری‌ دیلدن‌ دیله، اورَكدن اورَگه گزیب دوْلانان حكیم تیلیمخان آدینا قوُرولان قورولتای‌دا اشتراك ائتمگه گؤره اورَكدن سئوینیرم. بیز یاخشی بیلیریك وطنیمیزین مختلیف گوشه‌‌لرینده، دوْغما ادبیّات و مدنیّت خزینه‌میزین اینجی و میرواری‌لری‌نین چوْخو، هله‌ده غربت توزو آلتیندادیر، لاكین اینانیرام غِیرتلی و ایناملی اینسانلاریمیزین چالیشماسی سایه‌سینده غربت توزو آلتیندا قالمیش بو قیمتلی گوهرلر همیشه توز آلتیندا قالمایاجاق و بیر گون  قدیر بیلَن میلّتیمیز ایچینده پارلایاجاق، نئجه كی تیلیم‌خان آدلی بو قیمتلی گوهر ، غیرتلی و ایناملی اینسانلاریمیزین چالیشماسی ایله پارلادی.

انقلابدان سوْنرا و آنا‌دیلیمیزده قزئت و درگیلر بوُراخیلان زامان آذربایجان ادبیّاتیندان و آذربایجانین مختلیف بؤلگه‌لرینده یاشایان كئچمیش و یا معاصر شاعیر و ادیب اینسانلاردان آد گئدیردیسه ساوا، همدان و اراك بؤلگه‌‌لرینده یاشایان‌ دیلداشلاریمیزین ایچیندن دوْغما توركو ‌دیلیمیزده اثر یارادان هئچ بیر شاعیرین آدی قولاغیمیزا دَگمه‌میشدی!

بئله بیر مسئله منه و دوْغما ادبیّاتیمیزا اوركدن باغلی بیر چوْخلو اینسانلاریمیزا بیر نیسگیل كیمی اوْلموشدو. لاكین انقلابین غلبه‌سیندن بیر نئچه آی سوْنرا دونیاشهرتلی جرّاح و عالیم دوكتور جواد هیئت و “ایرانین عمومی ایلگی‌لر آتاسی” (پدر روابط عمومی ایران) عنوانینی قازانان دوكتور حمید نطقی‌نین چالیشماسی ایله نشره باشلایان “وارلیق” مجله‌سی‌نین ایكی ایل چاپیندان كئچندن سوْنرا ، تخصّص باخیمیندان عدلیه وكیلی اوْلان بیر شخص‌ده وارلیق مجله‌سی‌نین یازارلار بیرلیگی ‌سیراسینا داخیل اوْلدو. بو شخص وارلیق درگی‌سی‌نین یئنی یازارلار عضوو ساییلان عدلیه وكیلی و “ساوا” شهری‌نین قاراغان بؤلگه‌سینین “بندامیر” كندینده دونیایا گؤز آچمیش و تهران‌دا یاشاییردی، بو اینسان “علی كمالی” آدیندا بیر سویداشیمیز ایدی.

 علی كمالی وارلیق مجله‌سینه آیاق قویان گوندن، وار قوّه‌سی‌ایله بوگونكو “مركزی ” و “همدان” اوُستانلاری آدلانان لاكین تاریخی آذربایجانیمیزین گونئی بؤلومو اوْلان ساوا، اراك و همدان منطقه‌‌سی‌نین آنادیلیمیزده كی ادبیّات و فوْلكلور اثرلرینی توپلاییب وارلیق اوْخوجولارینا و وارلیق مجله‌سی یولوایله تورك دونیاسینا تانیتدیرماغا چالیشدی.

علی كمالی‌نین چالیشماسی نتیجه‌سینده ایكی یوز ایله یاخین غربت توزو آلتیندا قالمیش “تیلیم خان” اینجیسی پارلاماغا باشلادی و تیلیم‌خان آدی آذربایجان ادبیّاتی و مدنیّتی ‌سیماسیندا بیر پارلاق اوُلدوز اوْلدو. بئله‌لیكله تیلیم‌خان یالنیز آذربایجان ادبیّاتیندا یوْخ بلكه تورك دونیاسی ادبیّاتیندا اؤزونه لایقلی یئر قازاندی و آذربایجان شعر صنعتی‌نین گونئی بؤلومونون، یعنی ساوا، اراك و همدان بؤلگه‌لری‌نین ایكی یوز ایللیك میراثی “تیلیم خان” آدی آلتیندا ثبت اوْلدو.

علی كمالی اؤز چالیشمالارینی یالنیز همدان، ساوا و اراك بؤلگه‌لرینه محدودلاشدیرماییب، قشقایی توركلری‌نین ادبیّاتی ساحه‌سینده‌ده چالیشاراق اؤلكه داخیلینده و خارج اؤلكه‌لرده قوُرولان كنگره‌لرده و كنفرانس‌لاردا اشتراك ائدیب، معروضه‌لر وئردی.

مركزی ایران تورك‌لری‌نین و یا اؤزو دئدیگی كیمی دئسَك “داغیناق توٍرك‌لرین نوماینده‌سی” و تمثیلچیسی كیمی چیخیش ائدَن علی كمالی آردیجیل چالیشمالاری‌ایله تورك بؤلگه‌لری ساییلان تاریخی عراق- عجم و حتّا قشقایی بؤلگه‌لری‌‌نین (قاشقایستانین)ـ شعر و فوْلكلوریك چیچكلرینی‌ ده تورك دونیاسی‌نین ادبیّات گولوستانینا آرتیردی.

علی كمالی بو چالیشمالاری تكمیللشدیرمك اوٍچون “شهریار درنگی” –نین یاردیمی ایله ایلك دفعه ۱۳۷۰ -جی ایل و ایكینجی دفعه ۱۳۷۱ -جی ایل “تیلیم خان كنگره‌سی” آدی آلتیندا آذربایجانین تانینمیش شاعیر، یازیچی، محقّق و ادیب شخصیّتلرینی اوْ جمله‌ دن: پروْفئسور محمدتقی زهتابی، دوكتور جواد هیئت ، دوكتور محمدعلی فرزانه ، دوكتور حمید محمدزاده ، پروْفئسور غلامحسین بیگدلی و باشقالارینی بو كنگره‌یه دعوت ائدیب ایكی گونلوك یئل آباد، مره غئی و جوشقان كند‌لرینده كئچیریلن عظمتلی مراسیم‌ده تیلیم‌خان یارادیجیلیغینی و اوْنون دوغوم یئری مره‌غئی كندینی و تیلیم‌خانین مزاری‌نین هانسی مكاندا اوْلدوغونو كنگره اشتراكچیلارینا تانیتدیردی.[1]

علی كمالی‌نین تیلیم‌خان حقّینده اوُزون اوُزادی آرزولاری واریدی، تأسّف‌له ۱۳۷۵ ـ جی ایل اوز وئرَن اوْنون وقت‌سیز اؤلومو، بو آرزولارا چاتماغا فورصت وئرمه‌دی.

۱۳۷۵-جی ایلدن سوْنرا ، اوْن ایله یاخین یئنه غریب‌لیك فضاسی تیلیم خان یوُردونو آلدی و علی كمالی‌نین یئری بوش قالدی، لاكین تیلیم خان یوُردونون باشقا بیر غِیرتلی و ایناملی اؤولادی‌نین آیاق مئیدانا قوْیماسی و ۱۳۸۶-جی ایل حكیم تیلیم خان‌ دیوانی‌نین چاپ اوْلماسیلا ،گؤزلریمیز یئنه ایشیقلاندی.

تیلیم خان ‌دیوانی چاپ اولماقلا گنج مهندس اسدالله امیری‌نین آدی‌دا آذربایجانلی شاعیر، یازیچی، تدقیقاتچی و ادیبلری یانیندا تانینماغا باشلاندی، چونكو ایلك دفعه اوْلاراق “حكیم تیلیم خان‌ دیوانی”نین چاپ اوْلماسی اوْنون چكدیگی آغیر زحمتلر سایه‌سینده مُـمكن اوْلموشدو.

تانرییا شوكور اوْلسون ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ –جی ایللرده قوُرولان كنگره‌لرین داوامی، ائلینه،‌ دیلینه و میلّی وارلیغینا آرخالانان سایین اسدالله امیری و حورمتلی مره‌غئی اهالیسی و منطقه‌نین خیرخواه اینسانلاری‌نین چالیشماسی ایله بو گونده ”تیلیم خان كنگره‌سی ” آدی ایله كئچیریلمكده‌دیر. نه یاخشی كی بو معنوی قوُرولتایدا اشتراك ائتمك اوْ دا اوْن اوچونجو (هجری) یوز ایللیگین تورك‌دیلی و فوْلكلورو اوُستادی تیلیم خانین دوْغولوب بوی آتدیغی و شعر صنعتینه مالیك اوْلدوغو مره‌غئی كندینده ۱۳۷۰و ۱۳۷۱- جی ایل كیمی یئنه‌ده منه نصیب اوْلدو.

آرزو ائدیرم وطنیمیزین بؤیوك شاعیر و ائل اوْزانی”تیلیم خان”ین مزاری اوْنون شخصیّتینه لایق درجه‌ده تیكیلسین و تیلیم خانین مزاری‌نین آبیده‌سی آذربایجانیمیزین دونیا شُهرتلی شاعیری اوُستاد شهریار و قارداش توركمن شاعیری “مختوم قولو فراغی” مزاری‌نین آبیده‌سی كیمی تاریخی آذربایجانین گونئی بؤلومو اوْلان ساوا، همدان، اراك منطقه‌سی‌نین ‌سمبولو كیمی تانینسین، چونكو بوگون آرتیق تیلیم خان آذربایجان ادبیّاتی و تورك دونیاسی ادبیّاتیندا تانینمیش بیر شخصیّت اوْلموشدور.
ساوا منطقه‌سی‌نین اوُستاد شاعیری تیلیم خان ۱۱۷۶- جی هجری قمری ده مره‌غئی كندینده دونیایا گؤزآچمیش و ۱۲۴۶- جی ایلده یئتمیش یاشیندا همین مكاندا وفات ائتمیشدیر.

شاعر اوْزان تیلیم خان اؤزونو تانیتدیرماق اوچون بئله دئییر:

اؤلكه میز عراقدیر شهریمیز ساوا
مزلقان چاییندان گؤتوردوم هاوا
عاشیقلار دردینه ائیله‌رم داوا
من طبیبم هندوستاندان گلیرم
……
بیلَنلر بیلسین‌لر من “تیلیم” خانام
بیلمه‌ینلر بیلسین گؤهرم كانام
مره‌غئی ساكینی اصلی توٍركمانام
گزه-گزه بو جهاندان گلیرم

هجری قمری سكگیزینجی قرنین مشهور تاریخچی‌سی حمدالله مستوفی آذربایجان محدوده‌سینی جنوبدان عراق عجم، شمال و شمال غرب دن گورجوستان و ائرمنیستان و غرب و جنوب غرب دن كوردوستان اوْلدوغونو آچیقلامیشدیر،[2] عین حالدا زین العابدین شیروانی، آذربایجان محدوده‌سی‌نی گونئی‌دن عراق عجم آدلاندیرمیشدیر.

بوُنلارلا یاناشی ۳۵۲-جی هجری قمری ده دَری ‌دیلینده یازیلان ” بلعمی” تاریخینده آذربایجان محدوده‌سی بئله ترسیم اوْلوب:

“… همداندان توُتوب، اَبهَر و زنگاندان كئچندن سوْنرا ، سونو خزرلر دربندینه چاتان محدوده‌ده یئرلَشن  بوٍتون  شهرلره آذربایجان دئییلیر.[3   بئله‌لیكله معلوم اولور عراق عجم بؤلگه‌سی و بو بؤلگه ایچینده یئرلَـشَن اراك، همدان و ساوا شهرلری و ساوا شهرینه تابع اوْلان مره‌غئی كندی “تاریخی آذربایجان” محدوده‌سینده یئرلَـشَن شهر و كندلر سیراسیندادیر.

تیلیم‌خان، شعر‌لرینده اؤزونه “اصلی توٍركمانام” دئمكله اصیل و خالص تورك اوْلدوغونا افتخار ائدیر، چونكو توركمان سؤزو تاریخی یازیلارین چوخوندا همان  “تورك” سؤزو آنلامیندادیر.

اوُروپالی تاریخچی راجر‌سیوری”صفوی‌لر باره ده” آدلی كیتابیندا یازیر:

“قیزیلباش توٍرك‌لری و یا دوٍزگون دئسَك توركمانلار، صفوی‌لری حكومته چاتدیران اَلی قیلینجلی و گوٍجلو انسانلار ایدیلر”. [4]

بوُرادا قیزیلباش تورك‌لری توركمان آدی ایله تانینیرلار. اساسا كئچمیشده بیر چوْخ منبعلرده تورك‌لره "توركمن و یا توركمان " دا دئمیشلر؛ عین حالدا ایندی‌ده عراقدا یاشایان تورك‌لر اؤزلرینی توركمان آدلاندیریرلار، لاكین بیز یاخشی بیلیریك عراق توركمانلاری‌نین ‌دیلی آذربایجان توركجه‌سی‌نین بیر قوْلودور. بو فاكتلار گؤستریركی، حكیم تیلیم خاندا اؤزونو توركمان آدلاندیرماقلا اؤز توركلویونو و بو توركلویه گووندیگینی و افتخار ائتدیگینی بیلدیرمك ایسته‌ییرمیش.

تیلیم خان یارادیجیلیغیندا درین مضمونلو مذهبی شعرلر، لیریك، جیناس قوشمالار، گرایلی‌لار، جیغالی تجنیس‌لر و آتابابا مثل‌لریندن آلینمیش و اوْنا آرتیریلمیش باشقا درین معنالی سؤزلرله دوْلودوركی، بوُنلارین هامیسینی آراشدیرماق و تجزیه-تحلیل ائتمك اؤزل بیر زامان و موقعیت طلب ائدیركی، آرزو ائدیرم باشقا عالِـملریمیز بو حقده چالیشسینلار اوْ جوركی، بؤیوك عالیم و تانینمیش ادیب و محقّق رحمتلیك پروْفئسور زهتابی”تئلیم خان حیاتی و یارادیجیلیغی” كیتابیندا ایلك دفعه اوْلاراق بو ایشی گؤرموشدور.

معروضه‌مه حكیم تیلیم خانین بو شعری ایله سوْن قویاراق، تیلیم خان مزاری اوٍستونده گؤزل و تیلیم خانا لایق بیر آبیده‌نین دوٍزلمه‌سینی آرزولاییب ، مره‌غئی كندی ساكینلرینه، منطقه اهالیسینه، ائلینه و ملّتینه باغلی آیدین اینسانلارا محكم اراده و باشاریلار دیله‌ییرم.

تیلیم‌ دییه‌ر، ‌سیرداش گَرَك
بیراها ،‌بیر یوْلداش گَرَك
دار گوٍنومده قارداش گَرَك!

.........................