+0 بَگَن (Bəyən)
گونئی آذربایجانین سینیرلاری
هاردان هارادیر ؟
حسن راشدی: 10 آذر ۱۳۹۳
بو گون قوزئی آذربایجان اؤزگور و مستقل اؤلکه اولدوقدا بللی سینیرلاری ایچینده اؤز آلین یازیسینی اؤزو یازماقدا و اؤز دیلی ، مدنیّتی ، فولکلورو ،موسیقیسی ، تاریخی و تاریخی شخصیّتلرینی یئنی نسله تانیتدیرماقدادیر ؛ لاکین گؤنئی آذربایجان محدوده‌سی‌نین دویونو هله‌ده آچیلمامیش قالمیش و حتی بوگون ، گونئی آذربایجان سینیرلاری هارادان هارایا قَدَر اوزانیر باره‌ده مختلیف فیکیرلر آرایا آتیلیر و آتیلماقدادیر .
منجه بوگون ایران آدلی اؤلکه‌نین سیاسی سینیرلاری ایچینده یئرله‌شن گونئی آذربایجان سینیرلاری تاریخی آذربایجان سینیرلاریندان فرقلی دئییلدیر ؛ تاریخی آذربایجانین سینیری ۳۵۲ هجری قمری و یا باشقا سؤزله دئسَک ۱۰۸۴ ایل بوندان قاباق و ایلک دری دیلینده یازیلمیش " بلعمی " تاریخینده گونئی‌دن " همدان " شهریندن توتاراق ابهَر- زنجانی کئچیب قوزئی‌ده بو گونکو آذربایجان جمهوریّتی‌نین قوزئی دوغوسوندا ( شمال شرقینده ) یئرله‌شن داغستان مختار جمهوریّتی‌نین "دربند " شهرینه قدر اوزانیردیسا بو گونده بو اراضی محدوده‌سینده تورک دیللی و آذربایجان هویتلی انسانلار یاشاماقدادیرلار .
دئمه‌لی سیاسی سینیرلار مختلیف تاریخی حادثه‌لر نتیجه‌سینده دگیشیرسه ائتنیکی و فرهنگی سینیرلار اؤز سرحدلرینی ساخلاماقدادیر. طبیعی کی، قوزئی آذربایجان مستقل اولدوقدا اونون بوگونکو سیاسی سینیرلاریدا بللی‌دیر ، بیزیم هدفیمیز گونئی آذربایجانین سینیرلارینی تعریف ائتمکدیر .
گونئی آذربایجانین سینیرلارینی تعیین ائتمک اوچون معین فاکتورلاری نظرده آلماق لازیمدیر ، بو فاکتورلارین ان اؤنملی‌سی ائتنیک فاکتورودور .
یعنی رضاخان حاکمیت باشینا گلمه‌میشدن قاباق و پان فارسیسم و آسیمیلاسیون سیاستی فارس اولمایان و ایران چرچیوه‌سینده یاشایان ائتنیک‌لر علیهینه یورودولمه‌دن اؤنجه اکثریتی تورک دیلینده دانیشان و یاپیشیقلی اراضینی تشکیل ائدن منطقه‌لر آذربایجان اراضیسی ساییلیر .
۱۲۸۵ جی هجری شمسی ایلده مشروطه حکومتی برقرار اولدوقدان سونرا " ایالتلر و ولایتلر " قانونو اجرایا گئتدیکده ایران دؤرد ایالت و ۱۲ ولایته بؤلوندو ؛ ایالت لردن تشکیل تاپان بؤلگه‌لر بونلار ایدی :
۱ - آذربایجان ۲ - فارس و بنادر ۳ - خراسان و سیستان ۴ - کرمان و بلوچستان
بو بؤلگوده آذربایجان ایالتی مهم ایالتلرین بیری ساییلاراق اؤلکه‌نین شمال غرب و مرکز منطقه‌لرینی اؤز ایچینه آلیردی.
رضاخان زامانیندا و ۱۳۱۶ جی هجری شمسی ایل ، ایران مملکتی بیرینجی‌دن توتدو اونونجویا قَدَر ۱۰ آدسیز اوستانلارا بؤلوندو ، بو بؤلگوده تبریز اوچونجو و اورمیه دؤردونجو اوستانین مرکزلری اولدو ؛ بونونلا بئله اردبیل ، زنجان ، قزوین ، همدان و ساوه شهرلری تبریز مرکزلی اولان اوچونجو اوستاندا یئرله‌شیردی.
بو گونده بو اراضی‌لری تانیماق اوچون شهرلر یوخ ، شهرلر اطرافیندا و منطقه کندلرینده یاشایانلارین دانیشدیقلاری دیل اساس توتولمالی دیر ، چونکو ائتنیکی سرحد شهرلرینده ( همدان ، اراک ، ساوه ، تهران ، کرج ، قزوین کیمی ) آسیمیلاسیون و فارسلاشما پروسسه‌سی گوجلو اولدوقدا اطراف کندلردن کؤچوب بو شهرلرده یاشایان و تورک عائله‌لریندن دونیایا گلیب آنا دیللری یئرینه فارس دیلینده دانیشانلارین سایی گونو گوندن آرتدیقدا حقیقی ائتنیک محدوده‌سی سرحد شهرلرده بللی دئییلدیر.
منجه ۱۳۲۸-۱۳۲۹ جو هجری شمسی ایلینده ایرانین " ستاد ارتش " نشریاتی طرفیندن و ۱۰ جیلدده چاپ اولان " فرهنگ جغرافیایی ایران " ( آبادیها ) آدلی مجموعه‌نی قایناق سئچیب ۱۳۵۱ جی هجری شمسی ایل مرداد آییندا دوکتور محمود پناهیان ( تبریزی ) طرفیندن ۴ جیلدلیک " فرهنگ جغرافیایی ترکان ایران زمین " آدلی خارجده چاپ اولان (۱) مجموعه نین گونئی آذربایجان اراضی سرحدلرینی تعیین ائتمکده اؤنملی رولو اولا بیلر . چونکو باشقا قایناقلارلا مقایسه اولدوقدا بو مجموعه ارتش طرفیندن حاضیرلانیب بو سیستیمده استفاده‌یه وئریلمک اوچون یقین کی، امنیّتی جهتدن دوزگون بیلگی‌یه مالیک اولماسی اساس توتولموشدور .
بو مجموعه‌ده بللی اولان بیجار شهری‌نین ۱۳۵ ، همدان شهری‌نین ۴۵۲، اراک شهری‌نین ۳۳۴ ، ساوه شهری‌نین ۲۲۴، قزوین شهری‌نین ۴۴۱ و تهران شهری‌نین ۲۰۹ کندینده یاشایانلار تورک دیللی‌دیرلر ؛ بو بیر حالدادیر کی ، مرکزی آذربایجان شهرلریندن اولان و تورک دیلیندن باشقا آیری بیر دیلده دانیشان کند اهالیسی اولمایان سراب شهری‌نین ۱۷۸، میانا شهری‌نین ۲۸۹ و خیاو (مشکین شهر ) شهری‌نین ۳۲۷ کندی وار.(۲)
یعنی گونئی آذربایجان اراضیسی نین گونئی سینیرلاری بیجار، همدان ، اراک و ساوه‌دن توتدو گونئی دوغودان تهران ، کرج ، قزوین و بو گونده اهالیسی تام تورک دیلینده دانیشان منجیل شهریندن داوام ائده‌رک شرقدن رضوانشهر ، هشتپر - آستارا و آذربایجان جمهوریتی سینیری اولاراق غرب و شمالغرب‌دن غربی آذربایجان اوستانی‌نین سون نقطه سی تورکیه - عراق سینیرلاری و شمالدان ایسه آراز چایی ، اونون قوزئی (شمال) سرحدّی دیر .
آذربایجان تورپاقلاری هم تاریخی باخیمدان و هم ائتنیکی جهتدن گئنیش و یاپیشیقلی بیر اراضینی احتوا ائدیر . آذربایجان آدی‌نین هانسی کؤکدن و هانسی سؤزجوکدن یارانماسی مناقیشه‌سینه گیرمه‌دن دئمک اولار بو اراضی آدی ان آزی مقدونیه‌لی اسکندرین ۳۳۴ جو ایل میلاددان اؤنجه هخامنش‌لر سلسله‌سی حاکمیتینده اولان اراضی‌یه حمله ائدیب و هخامنش پادشاهی اوچونجو داریوشو آرادان گؤتورمه‌سی ایللریندن یعنی تقریبا ۲۳۴۸ ایل بوندان اوّل تاریخده ثبت اولموشدور .
مقدونیه‌لی اسکندر او زامان پارس امپراتورلوغو و بو گون ایران آدلانان و چئوره اؤلکه‌لرین تورپاقلارینی فتح ائدیب مقدونیه امپراتورلوغونا قوشدوقدا آذربایجان حاکیمی مقدونیه‌لی اسکندره ایللیک خراج وئرمکله آذربایجانی مستقل بیر اؤلکه کیمی اداره ائتمیشدیر ؛ یعنی تاریخده ایلک دفعه اولاراق ۳۳۴ ایل میلاددان اؤنجه آذربایجان انسانی آذربایجان تورپاقلاری ایچینده مستقل بیر اؤلکه و دولت چرچیوه‌سینده اؤز آلین یازیسینا حاکیم اولموشدور .
تاریخی آذربایجان اراضیسی اسکندر حاکمیتیندن بو گونه کیمی مشخص بیر چرچیوه ده و معیّن بیر جغرافیادا و چوخ دگیشمه‌دن قورونوب ساخلانیلمیشدیر . اسلام حاکمیتی عرفه سینده گونئی‌دن همدان شهریندن توتوب قوزئی‌دن خَزَرلر دربندینه قدر اوزانان اراضی‌یه آذربایجان دئییلمیشدیر .
۳۵۲ هجری قمری ایلینده ایلک فارس ( دری ) دیلینده یازیلان " بلعمی " تاریخ کیتابیندا آذربایجان محدوده سی " خبر گشادن آذربایگان و دربند خزران " آدی آلتیندا بئله گؤستریلمیشدیر:
" ...همدان سرحددیندن توتوب ، اَبهَر و زنگان شهرلریندن کئچیب سونو خَزَرلر "دربند"(3) ینه چاتان اراضی ایچینده نه قَدَر شهر وارسا آذربایجان شهرلری آدلانیر ." (۴)
حمداله مستوفی قزوینی ( ۶۸۰-۷۵۰ هجری قمری ) "نزهت القلوب" کیتابیندا آذربایجان محدوده‌سینی بئله یازیر :
" آذربایجان دوققوز تومان‌دیر و ایگیرمی یئددی شهری وار ، مملکتین اکثر بؤلگه‌لرینده هاوا سویوق یالنیز بعضی بؤلگه‌لرینده ملایم دیر ، اونون حدودو عراق عجم [ بوگونکو اراک ، خمین ، اصفهان منطقه لری ] ،موغان ، گورجوستان ، ارمن و کوردوستان بؤلگه‌لرینه یاپیشیر ؛ اوزونلوغو " باکویه "دن خلخالا قَدَر ۹۵ آغاج (فرسخ) و ائنی " بجروان " دان [ آراز چایی گونئیینده و موغان بؤلگه سینده یئرله شن اسکی شهرلردن ] " سیپان " [ بوگونکو تورکیه نین وان گؤلونون قوزئیینده ] شهرینه قَدَر ۵۵ آغاج دیر. (۵)
پییترو دله واله (۱۵۸۶ - ۱۶۵۲ میلادی) ایتالیالی سیاح ، ۱۶۱۵ جی میلادی ایلیندن شاه عباس دربارینا گلمیش و ۶ ایل صفوی دربایندا قالمیشدیر ؛ او ، شاه عباس اوردوسو ایله بیرلیکده مازندراندان قزوین شهرینه گلدیکی زامان یول اوستونده " فیروز کوه " شهرینه چاتدیقدا سونرالار اؤز دوستو " م. اسکیاپینو"ا یازدیغی مکتوبوندا بئله ایضاح ائدیر :
" ... فیروز کوه مثلث شکیلده اولاراق اوچ ایالتین سینیری‌دیر ؛ یعنی اونون بیر طرفینده عراق [سیاحین منظورو عراق عجم و یا همان اراک، خمین، اصفهان منطقه سی دیر ] و باشقا طرفینده مازندران دایانیر ، اگر یانیلماسام اسکی آذربایجان سرحدّی‌ده بورادان قزوین شهرینه طرف گئدن یولدان باشلانیر ......بو یوللار چوخ اوچوروم و خطرلی‌دیر ، بو داغلیق منطقه منجه آذربایجان‌دیر و یا آذربایجان سرحدّی‌دیر ... داغلیق منطقه‌دن و چوخلو کند و قصبه‌لردن کئچندن سونرا " گیلیارد" آدلی بؤیوک بیر کنده چاتیب اوچ ساعات اورادا استراحت ائتدیک و گون چیخان کیمی داش کؤرپوسوندن " جاجرود " چایینا چاتدیق ... بالاخره ۱۰-۱۲ آغاج داها یول گئدیب چهارشنبه گونو ژوئن آیی‌نین آلتی‌سیندا [ ۱۶۱۵ میلادی ] آرغین - یورغون تهران شهرینه چاتدیق ." (۶)
او سفرنامه‌سی‌نین داوامیندا و قزوین شهرینه چاتدیقدان سونرا یازیر :
"... ایتالیالیلارین یانلیشجا دئدیکلری " کازبین " شهری یوخ ، قزوین شهری بؤیوک شهردیر و امپراتورون پایتختی و آذربایجانین بؤیوک بیر حیصه‌سی‌دیر ..." (۷)
بو تاریخی فاکت‌دا حتی آذربایجانین جنوب شرق سینیری، بوگونکو تهران شهرینی‌ده کئچیب فیروزکوه شهرینه قدر اوزانیر ، چونکو دوکتور پناهیانین ۴ جیلدلیک " فرهنگ جغرافیایی ترکان ایران زمین " کیتابیندادا تهران شهری نین ۲۰۹ کندی تورک دیللی اولدوقدان علاوه تهرانین شرق طرفینده یئرله‌شن دماوند شهری‌نینده ۲۸ کندی تورک دیللی دیر.
طبیعی‌دیر کی ، ایراندا تورکلرین یاشادیقلاری یئرلر یالنیز آدینی آپاردیغیمیز محدوده‌ده خلاصه اولمور ؛ هله ایشلریندن آسیلی اولاراق ایرانین فارس دیللی و مختلیف شهرلرینده میلیونلارجا ساکین اولان تورکلردن علاوه قشقایی تورکلری ، فریدن ، سامان ، کرمان ، خوراسان و تورکمن تورکلری ایسه یوزلر بلکه‌ده مینلر ایلدیر آتا- بابا یوردلاری اولان فارس ، اصفهان ، چهار محال و بختیاری ، کرمان ، شمالی خوراسان و گلستان اوستانلاریندا (تورکمن صحرادا ) یاشاماقدادیرلار .
سون
.............................................................................................................................
(۱) "فرهنگ جغرافیایی ترکان ایران زمین " دوکتور محمود پناهیان ، بیرینجی جیلد ، ۵ جی صحیفه ( مقدمه ) ، چاپ ایلی مرداد آیی ۱۳۵۱ هجری شمسی
(۲)"فرهنگ جغرافیایی ترکان ایران زمین " دوکتور محمود پناهیان ،دؤردونجو جیلد ، ۳۷۲ - ۳۷۴ جی صحیفه ، چاپ ایلی مرداد آیی ۱۳۵۱ هجری شمسی
(۳) " دربند " ، دمیر قاپی و یا باب الابواب شهری بو گون آذربایجان جمهوریتی نین شمال شرقینده ، فدراتیو روسیه نین " داغستان " مختار جمهوریتینده یئرله شن اسکی شهرلردندیر
(۴) " آذربایجان در سیر تاریخ ایران " ، رحیم رئیس نیا ، اوچونجو جیلد ، ص ۳۶۵ ، چاپ تاریخی ۱۳۷۹ شمسی / تاریخ نامه ، بیرینجی جیلد ، ص ۵۲۹
(۵) نزهت القلوب ، ص ۷۵ ، مؤلف : حمداله مستوفی ، " گای لیسترنج " تلاشی ایله تهراندا " دنیای کتاب " نشریاتی طرفیندن ۱۳۶۲ جی ایل نشر ائدیلمیشدیر . ضمنا هر آغاج ( فرسخ) تقریبا ۶ کیلومتردیر .
(۶) پییترو دله واله سفرنامه سی ، فارسجایا ترجمه محمود بهفروزی ۷۰۴ ، ۷۰۵ جی صحیفه ، چاپ ایلی تهران ۱۳۸۰ شمسی ، قطره نشریاتی
(۷) همان کیتاب ۷۰۹ جو صحیفه