آیا پدر "حکیم نظامی گنجوی"  فارس و مادرش کُرد بود؟

                 حسن راشدی  اول آذر 1395 

بسیاری از پژوهشگران فارس تلاش می کنند حکیم گنجه "نظامی گنجوی " شاعر توانای آذربایجان را از اهالی تفرش و فارس دانسته نام مادر شاعر قرن ششم هجری را هم " رئیسه " و  کُرد و  کُرد تبار  معرفی کنند!

اما از آنجایی که همه تذکره نویسان نظامی را زاده و بزرگ شده و نشو و نما یافته شهر گنجه آذربایجان دانسته اند و وفاتش هم در این شهر اتفاق افتاده و آرامگاهش هم در این شهر است و حتی به جز یک بار آنهم به فاصله نه چندان دور از مسافرت نظامی به شهرهای دیگر  در تاریخ و ادبیات یاد نشده است  از تفرشی بودن خود نظامی صرفنظر کرده  تفرشی بودن پدر نظامی را دلیل بر غیر تُرک و غیر آذربایجانی بودن حکیم نظامی میدانند ، در حالی که سند معتبری هم بر تفرشی بودن پدر نظامی ندارند .

  حتی اگر پدر نظامی هم از اهالی تفرش و یا از مملکت "عراق عجم" آن زمان بوده باشد باز دلیلی بر غیر ترک بودن پدر نظامی نیست ، چرا که نه تنها هم اکنون بسیاری از اهالی و مردم شهرهای ساوه ، اراک ، قم ، تفرش تا نزدیکیهای اصفهان ترک هستند بلکه بسیاری از اهالی عراق عجم زمان پدر نظامی  که شهر تفرش هم جزئی از این مناطق بود از تبار ترکان بوده و به ترکی تکلم می کردند چنانکه اولین پادشاه سلسله سلجوقی طغرل بیگ  وقتی در سال 433 هجری قمری یعنی 100 سال قبل از نظامی حاکمیت خودرا در مرکز ایران تثبیت کرد و پایتخت خودرا از نیشابور به " شهر ری" انتقال داد پیامی به سرکرده های ترکان اوغوز ساکن در مناطق عراق عجم ، برای مذاکره فرستاد:

«زمانیکه طغرل بیگ به شهر ری وارد شد اوغوزهای اراک در این مناطق حضور قوی داشتند, در رأس آنها علاوه بر قزل، گوگ تاش و بوغا، منصور و آناسی اوغلو هم بود. . . طغرل بیگ با اعزام سفیر از بیگهای فوق ­الذکر خواست که به حضورش بیایند. در دیدار سفیر طغرل با بیگهای اوغوزهای اراک ،آنها بعد از بردن سفیر تا حدود رودخانه زنجان ، توسط سفیر، این پیغام را به طغرل بیگ فرستادند:

«می­دانیم که مقصودت از دعوت ما در واقع توقیف ماست. بخاطر ترس از تو ،ما از تو دور شده و در اینجا فرود آمده­ ایم. چنانچه به ما حمله ­ور شوی ما بالاجبار یا به خراسان و یا به روم شرقی خواهیم رفت و هیچگاه با تو سازش نخواهیم کرد.».⁽¹⁾

یعنی ترکان 100 سال قبل از نظامی گنجوی و در سالهای اول حکومت سلجوقیان در مناطق عراق عجم و یا شهرهای ساوه ، قم ،  اراک و تفرش و آن پیرامونها حضور قوی و پر رنگ داشتند و احتمالا اکثریت مطلق و یا اکثریت نسبی جمعیت این مناطق را هم تشکیل می دادند و اگر پدر نظامی از اهالی تفرش هم بوده باشد در ترک بودن وی نباید شبهه ای باشد و به احتمال زیاد یکی از دلایل انتخاب شهر گنجه آذربایجان برای زندگی ، همزبان بودن اهالی گنجه با پدر نظامی بوده است.

از آنجائیکه خود نظامی در دیوانش در اثر " هفت پیکر "  و دیگر آثارش به تُرک بودن خود افتخار می کند  در ترک بودن وی و پدرش شکی باقی نمی ماند :

گفت: من تُرک نازنین اندام                            از پدر تُرکتاز دارم نام

گفتم :از همدمی و هم کیشی                      نامها را بهم بود خویشی

تُرکتاز است نامت، این عجب است                  تُرکتازی مرا همین لقب است

خیز تا تُرک وار در تازیم                                هندوان را در آتش اندازیم ⁽²⁾ 

در این ابیات ، در مصرع اول بیت اول " ترک" در معنای " زیبا روی " و در مصرع دوم " ترکتاز " در معنای شیردل و نترس و شجاع  است ، در بیت سوم نظامی میگوید :

اگر نام تو " ترکتاز " است ، لقب منهم " ترکتازی " است که نظامی هم خودرا ترک شجاع و نترس معرفی می کند و در بیت چهارم میگوید :

حالا که چنین شد ( هم تو و هم من ترسی از کسی نداریم ) بپا خیز تا باهم مثل ترکها ( دانایان ) بر هندوان ( نادانان ، تباهی ها ، سیاهیها ، ناکامیها ) برتازیم و آنها را از بین ببریم .

حکیم نظامی در جای دیگر دیوانش و در موضوع  ستایش سخن و حکمت و اندرز میگوید :

تُرکی‌ام را در این حبش نخرند                 لاجرم دوغبای خوش نخورند ⁽³⁾

در این بیت منظور نظامی از " ترکی‌ام " ، ضمن معرفی خود به عنوان ترکی که سخنان ترکانه (حکیمانه) ، روشنگرانه و خردمندانه برای مردم دارد اما در اجتماعی که تاریکی فکر ( حبش ) بر آن حاکم است این سخنان خریداری ندارد، گله‌مند است!

شاعر گنجه در شرفنامه ( خردنامه اسکندری ) به وسعت جمعیت ترکان در جغرافیای آن زمان نیز اشاره ای دارد:

ز کوهِ خزر تا به دریای چین                       همه تُرک بر تُرک بینم زمین ⁽⁴⁾

یعنی از کوههای قفقاز گرفته تا دریای چین محل سکونت ترکان است . شاعر قدرت، مهارت  و برتری ترکان را نیز بدینگونه شرح میدهد :

به پیکان تُرکانِ این مرحله                         توان ریخت بر پای روس آبله ⁽⁵⁾

یعنی باتوانایی و تیر سهمگین ترکان ، روسها را می توان مغلوب خود کرد.

 

                                         آیا مادر نظامی کُرد بود ؟

آنهایی که مادر نظامی را کرُد و از تبار کُردها می پندارند استناد به این شعر نظامی می کنند که گفته:

" گر مادر من  رئیسه‌ی کرد              مادر صفتانه پیش من مُرد " 

 چون در زمان نظامی نوشتن حرف " گ " در زبان دری ( فارسی ) مرسوم نبود و شعرا در اشعارشان هر کلمه‌ی  فارسی را که  حرف " گ " داشت با  حرف " ک " می نوشتند ، لذا  نظامی هم اشعارش را به همین روش نوشته است ، اما در زمان حاضر نظامی شناسان با توجه به معانی کلمات و با استفاده از  حرف " گ " و " ک " ، اشعار نظامی را اصلاح کرده  به چاپ می رسانند .

  مثلا در همین  مصرع  : " گر مادرِ من  رئیسه‌ی کرد "  مطمئنا نظامی ، هم حرف " گ " کلمه  " گر " را  را با حرف " ک " نوشته و هم حرف " ک " کلمه  " کرد " را ؛ اما اصلاح کنندگان دیوان بنا به برداشت خود  " کر " اولیه  را " گر = اگر " کرده اند ، اما  " کرد " دومی را به تصور اینکه  این کلمه  " کُرد " است به همین شکل باقی گذاشته اند .

 به نظر نمی آید در این بیت  منظور نظامی  آنی باشد که محققین ایرانی از آن برداشت کرده اند!  تصحیح کنندگان دیوان  نظامی به عمد و یا به سهو  کلمه " کرد " را " کُرد " کرده اند !  در حالی که با توجه به این بیت و دو بیت دیگر شعر نظامی " : 

 گر مادر من  رئیسه‌ی کرد                    مادر صفتانه پیش من مرد ،

 از لابه‌گری⁽⁶⁾ که را کُنم یاد ؟                 تا پیش من آرَدَش به فریاد

 غم بیشتر از قیاس خورده است         گردابه⁽⁷⁾ فزون ز قدّ مُرده است!...

 می بینیم نظامی از شخصیت مادرش که  " رئیس + ه   = کاردان ، با شهامت " " گُرد = دلاور  و پهلوان ) بوده اما "مادر صفتانه ( معصوم ) " پیشش از دنیا رفته به سختی ناراحت است  و در ادامه و بیت دوم میگوید از این به بعد پیش چه کسی زاری (ناله) کنم تا مثل مادرم شتابان و به فریاد، پیش من بیاید ؟ " در بیت سوم هم میگوید : او  ( مادرش ) از اینکه بیشتر از حد و قیاس غم خورده است ، مثل امواج و طوفان پرقدرتی بوده که با تمام قامت بلند و سرفرازش فرو افتاده است !

  در این بیت کلمه " رئیسه "  به معنی  رئیس  با  حرف  " ه "  مؤنث ، یعنی زن و مادر رئیس و کاردان و با شهامت است ( اگر نام مادرش هم رئیسه بوده خواسته است شبیه سازی کند ) و  "کرد" هم " گُرد " است  یعنی دلاور و پهلوان ؛ یعنی " مادر من که رئیس ، کاردان ، پهلوان و دلاور بود معصومانه پیش من از دنیا رفت " اما چون در آن زمان  حرف " گ " کاربردی نداشته ، نظامی  حرف اول کلمه " گُرد " را  با " ک " نوشته است . اما تصحیح کنندگان دیوان نظامی  آنرا " کُرد " دانسته اند  ، در حالی که  هر کس به حال و هوای شعر دقت کند متوجه می شود  که نظامی  در این شعر از شهامت ، رشادت و مراتب بالای مادر  سخن به میان می آورد  که با دارا بودن این صفات  " مادر صفتانه " ( معصومانه ) از دنیا رفته است ؛ در حالی که کُرد بودن مادر نظامی نمی تواند امتیاز و افتخار بزرگی باشد که نظامی بخواهد آنرا در این شعر اینهمه وصف کند ، چرا که در شعر دیگری  و 3 صفحه بعد از این ابیات با عنوان " تمثیل " و با شعر :

 کُردی خرَکی به کعبه گُم کرد                    در کعبه دوید و اُشتُلُم^{( 8)} کرد

که این بادیه را رَهی دراز است                   گم گشتنِ خَر ز من چه راز است ؟

این گفت و  چو گفت ، باز پس دید               خَر دید و چو دید خَر ، بخندید

گفتا: خَرَم از میانه گم بود                            وایافتَنَش به اُشتُلُم  بود

گر اُشتُلُمی نمی زد آن کُرد                       " خَر" می شد و بار نیز می بُرد ....

 

در این شعر ، نظامی نگاه تحقیر آمیز و منفی به  عنصر کُرد دارد و کُرد بودن مادرش آنهم به آن درجه ای که در اینجا توصیف کرده است نمی تواند از افتخارات نظامی باشد.  در حقیقت این بیت نظامی باید اینطوری اصلاح می شد:

  گر مادر من رئیسه‌ی گُرد                    مادر صفتانه پیش من مُرد

از لابه‌گری که را کُنم یاد ؟                      تا پیش من آرَدَش به فریاد ...

یعنی " اگر مادرِ رئیس ، کاردان ، دلاور و پهلوان من معصومانه و پیش من از دنیا رفت، از این به بعد به چه کسی و پیش چه فردی زاری و ناله کنم تا مثل مادرم شتابان و با نگرانی و ناراحتی پیش من بیاید ؟ "

نظامی در اشعارش در بیشتر جاها به همان دلیلی که گفته شد  حرف " گ " را با " ک" هم قافیه کرده است :

"چون  نور چراغ آسمان گرد                      از پرده صبح سر به سر کرد " ...

" زن می شد در شتاب کردن                   می بُرد ورا رَسَن به گردن " ...

"گو : یا رب ! از این گزاف کاری                   توفیق دهم به رستگاری !" ...

در بیت اول  " آسمان -گرد ( گردش کننده آسمان یعنی خورشید ) با  " سر- کرد "  ، در بیت دوم " شتاب- کردن"  با  " به - گردن " و در بیت سوم " گزاف - کاری " با " رست-گاری " هم قافیه شده است  . یعنی نظامی  بین حرف " گ " و " ک " فرقی قائل نیست ، چرا که در قرن ششم هجری هنوز با اضافه کردن یک کشیده به روی حرف " ک " حرف " گ " ساخته نشده بود .   

..............................................

(1) اوغوزها (ترکمن­ها) پروفسور فاروق سومر, ترجمه آنا دردی عنصری, ص ۱۵۸, انتشارات حاج طلایی , سال ۱۳۸۰.

 

 (2) کلیات دیوان حکیم نظامی گنجوی به کوشش و ویرایش : کاظم عابدینی مطلق، انتشارات آدینه سبز ، سال چاپ  1391 موضوع : هفت گنبد (هفت پیکر)- بهرام نامه ، ص : 645

 (3) همان کتاب ، موضوع هفت گنبد- بهرام نامه ، ص : 572

(4)- همان کتاب ،  موضوع : شرفنامه ، ص : 995

(5) همان کتاب ،  موضوع : شرفنامه ، ص : 996

(6) لابه گری =زاری و ناله ،  تملق ،

(7) گردابه = موج قوی ، طوفان ، ورطه

(8) اُشتُلم = تندی کردن ، پرخاشگری