+0 بَگَن (Bəyən)
زرگر دیلی ، قیز قالاسی یا اسکی باجروان
پاییزین ایکینجی آیی‌نین سونلارینا یاخین اولماسینا باخمایاراق ، موغان هاواسی سویوق دئییل،صاباح سوت گونو آبان آیی‌نین 21 ی موغانین «مورانMoran - » منطقه‌سینه و «زاهرا » کندینه گئده‌جه‌ییک ، یعنی منیم دوغولدوغوم، 15 یاشینا قدر بوی آتدیغیم و سونوندادا اوردا یاتاجاغیم کنده.....!
سوت گونو، صبحانه‌دن سونرا سون مقصده گئتمه‌یه حاضیرلاشیریق. موران منطقه‌سی یعنی گئرمی و اونون چئوره‌سی موغان بؤلگه‌سی‌نین داغلیق بؤلومونده یئرله‌شیر و خزر دنیزینه ده نسبتا یاخیندیر ، هاوا دورومونو نظره آلاراق بوگون مورانین هاواسی گونش اولاجاق، دوننی یاغیشلیق دئمیشدی.
پارساآباد - گئرمی آراسی 90 و گئرمی« زاهرا » کندی آراسی‌دا 27 کیلومتردیر. البته بیرباشا مورانا و زاهرا کندینه گئتمه‌یه‌جه ییک ، چونکو پارساآباد- بیلَسوار Biləsvar- آراسیندا «زرگر» آدیندا بیر کنده گئتمه‌یی و اورادا اولان یاشلی آداملارلا «زرگر دیلی» حاقدا آراشدیرمانی نظرده توتموشوق.
زرگر دیلی اؤزل بیر دیل و دئییلنلره گؤره احتمالا «رومانیا»دان گلمه دیلدیر، بو دیلده ایندی قزوین - کرج آراسی «آبیک» و «شهریار» منطقه‌لرینده «زرگر» و« زرگر قیشلاغی» کندلرینده دانیشیلیر . زرگر دیلنده دانیشانلار عمومیتله تورک دیلر و تورکجه دانیشیرلار؛ ایستَر کرج - قزوین شهری‌نین یانینداکی کندلر اولسون یا آذربایجانین باشقا یئرلرینده، آمما اونلارین باشقا و اؤزل دیللری ده وار!
حتی کرجین شهریار کندلری‌نین «زرگر قیشلاغی» ساکینلریندن اولان بیر شاعیر ساوه‌لی شاعیریمیز «حکیم تیلیم خان»ین تورکجه شعرلریندن بیر قیسمینی زرگر دیلینه ترجمه ائتمیشدیر. بو دیلده بیلَسوار یاخینلیغیندا یئنه «زرگر»آدیندا اولان کندده دانیشیلماسینی ائشیتدیگیمیزده، دئدیک اورا گئدیب بوحاقدا آراشدیرما آپاراق.
بیلسوار زرگری ، شهرین یاخینلیعیندا و گئرمی یولو اوستونده‌دیر. یول، کندین یانیندان کئچیر، کندین گیریشینده کند مسجیدی محوطه سینده اورتا یاشلی بیر آدامی گؤردوکده اونا یاخینلاشیب مقصدیمیزی بیلدیریریک ؛ دئییر :
« بو کندده کئچمیشده زرگر دیلینده دانیشان واریمیش، آمما ایندی داها زرگر دیلینی یاخشی بیلن یوخدور، بعضی یاشلیلارین احتمالا ذهنینده بعضی جمله‌لر قالمیش اولسون بلکه».
بو زاماندا دوروموندان یاشلی اولدوغو بللی اولان بیر کند اهالیسی ناماز قیلدیقدان سونرا مسجددن دیشاری چیخدیقدا اوندان زرگر دیلی حاقدا سوروشدوقدا بعضی جمله‌لری بیلدیگینی سؤیله‌مک ایسته‌ینده، بونلاری کامئرا قارشیسیندا دئیین لطفا، خواهیشیمیزی یئرینه یئتیردیکده بو دانیشیقدان فیلم چکیریک. یاشینی 85 دییه‌ن «حاجی علی‌صاحب بدیعی» بئله باشلاییر :
« مثلا اگر ائوه ناشناس بیر آدام گلرسه ، ائو آدامینی دانیشماقدان چکیندیرمک ایسته‌ینده ، زرگر دیلینده دییه ریک :
1 - مولوم اولما = mulum olma، یعنی چوخ « دانیشما ».
و یا بیر کیمسه‌نی یاخالاماغا گلَن مامور الیندن قاچیب قورتارماغا، دییه ریک :
2 - قاجی گلدی دارئللا ! Qacı gəldi darella یعنی: مامور گلدی اکیل گئت!
یا بیر نفر ایشله‌ییب آجیخاندا ائو آدامینا دییه ریک :
3 - ماری گتیر خال ائله‌سین .Marı gətir xal eləsin یعنی : چؤرک گتیر یئسین .
حاجی علی صاحب کیشی‌نین بو جمله‌لردن چوخ، زرگر دیلیندن جمله و یا کلمه‌لر یادیندا قالمامیشدی. یانیندا اولان باشقالاری‌دا بو کلمه لردنده بلکه آز بیلیردیلر؛ دئمه‌لی زرگر دیلی مع الاسف بو کندده سون نفسینی چکمکده دیر! زرگر کندینده، حاجی علی صاحب و باشقا زرگرلیلرله یادگاری شکیل چکیب بیلسوار بازارینا
گئتمه‌یه اورانی ترک ائدیریک.
بیلسوار بازاری ایکی آذربایجان آراسیندا «سرحد بازاری»آدلانیر. بورانین گؤمروکو وار، آذربایجان جمهوریّتیندن بو تای آذبایجانا ، بو تایدان ایسه او تای آذربایجانا بو گؤمروکدن چوخلو مسافیر و یوک ماشینلاری گلیب گئدیرلر.
کئچمیشده و 1813- جو میلادی ایلینده و گولوستان آنلاشماسیندا بیلسوار قصبه‌سی روسیه ایله قاجار دؤلتی آراسیندا بؤلونور، آمما سونرالار روسلار او تای بیلسوارلیلاری 15 کیلومتر ایچَریده یئرلشدیریرلر ، بو تای بیلسوار ایسه یئرینده قالیر.
بیلسوار بازارینی بیر آز گزیب گئرمی یه طرف یولا دوشوروک ؛ بیلسوار گئرمی آراسی 57 کیلومتردیر گئرمی یه تقریبا 15 کیلومتر قالاندا یول مسیرینده اولان« اینجیرلی» کندی یاخینلیغیندا « قیزقالاسی»آدیندا بیر تاریخی قالا وار، بو قالا بو زامانا کیمی اؤز وارلیغینی قورویوب ساخلاییب. بو قالا آداشی اولان « قیزقالاسی »کندی‌نین قوزئی باتی‌سیندا یئرله‌شیب، آمما بو قالادان یالنیز بیر دیوار قالیب!
اوجالیغی ان آزی 3-4 آدام بویو اولان بو قالانین دیوارلاری داش ایله ساروج‌داندیر. « قلعه های تاریخی آذربایجان» ( آذربایحانین تاریخی قالالاری) آدی آلتیندا و 1384 جو هجری شمسی ایل چاپ اولان بهروز خاماچی‌نین یازدیغی کیتاب و اونون 179 جو صحیفه‌سینده بو قالانین اشکانی ، ساسانی دؤنمینه عاید اولدوغو قئید اولونوب.
منجه، بو قالا آدی تاریخده گلَن و موغانین مشهور شهرلریندن اولان آمما سونرالار یالنیز بیر کند بؤیوکلویونده اوندان اثر قالان اسکی « باجروان »شهری نین قالاسی‌دیر .
« باجروان » شهری کئچمیشده و اسلام حاکمیتی دؤنمی‌نین اوّللرینده آذربایجانین و موغانین مشهور شهرلریندن ایمیش، معاصیر مورّخ رحیم رئیس نیا « آذربایجان در سیر تاریخ ایران» کیتابی‌نین اوچونجو جیلدی 488 صحیفه سینده یازیر :
« اؤنجه‌دن دئدیگیمیز کیمی، باجروان، اردبیلدن بردعه‌یه گئدن یول اوستونده کی موغان شهرلریندن و بیلَسوار محدوده‌سینده و بحث ائتدیگیمیز زاماندا چوخلو ساواش صحنه‌لریندن ایمیش . مغیره بن شعبه نین فرمانی آلتیندا اولان اوردو ، اورانی هجری قمری 22 جی ایلده آذربایجانین باشقا بؤلگه‌لری ایله بیرلیکده فتح ائتمیشدیر. اشعث بن عاص‌دا موغان عصیانیندا باجروان قالاسینی آلمیش و دئدیگیمیز کیمی ....عصیان ائدنلری‌نین باشچیسینی باجروان قالاسیندا دارا چکمیشدیر...»
حمدالله مستوفی نزهت القلوب کیتابی‌نین (740 هجری قمری ) « در ذکر دیار اران و موغان » و «در ذکر مسافت طُرق » بؤلومونون 90 و 181جی صحیفه لرینده یازیر:
«باجروان» دؤردونجو اقلیمدن دیر،...موغان شهرلریندن ایدی ، ایندی بیر کند بؤیوکلویونده و آباددیر ... باجروا‌نین هاواسی ایستی و سویو اطراف داغلاردان گلیر، اکین حاصیلی غلّه‌دن باشقا بیر شئی دئییل.... «ورنق»دن سول الده قیبله‌ده و ایندی کند گؤرونتوسونده اولان «برزند» شهرینه بیر آغاج ( فرسنگ) ، بورادان [برزند دن] ، ایندی کند کیمی اولان «باجروان » شهرینه دؤرد آغاج و اردبیلدن باجروانا ایگیرمی آغاج....و بورادان [باجروان دان] «پیلسوارا» [ بیلسوارا] سگگیز آغاج ...فاصله دیر. »
بورادا گلن ورنق،برزند، باجروان، اردبیل و پیلسوار آدلاریندان، یالنیز «ورنق» و «باجروان» آدیندا اولان شهر و یا کندلر ایندی تانیش شهر و کند آدلاری دئییل ؛ قالان شهر و کندلر ایندی ده موجود و یئرلری‌ده بللی دیر. «ورنق» له ایشیمیز یوخ، آمما « برزند» کندی ایندی« قالا برزند» آدی ایله اردبیلین شمالی و تقریبا اونون 90 کیلومترلیگینده، «قیزقالاسی» و یا ادعا ائتدیگیمیز « باجروان»، برزندین شمالی و اونون تقریبا 30 و اردبیلین 120 کیلومترلیگینده و «بیلسوار» شهری ایسه قیزقالاسی نین 42 کیلومترلیگینده یئرله‌شیر.
هر آغاج ( فرسنگ) 6 کیلومتر حساب اولارسا حمدالله مستوفی 700 ایل قاباق برزنددن باجروانا 4 آغاج ( 24 کیلومتر)، اردبیلدن باجروانا 20 آغاج ( 120 کیلومتر) و باجروان یا همان قیزقالاسیندان بیلسوارا 8 آغاج ( 48کیلومتر) فاصله یازمیشدیر کی، بوگونکو فاصله لر ایله تقریبا اوست اوسته دوشور و بو گونکو «قیزقالاسی»کندی بوتون مشخصات، موقعیت و فاصله‌سی ایله موغانین اسکی و مشهور شهری اولان همان « باجروان » شهری یئرینده اولدوغونو گؤستریر.
منجه، بو گونکو گئرمی شهری‌نین 15 کیلومتر شمالیندا و « اینجیرلی » کندی نین قوزئی باتی‌سیندا ( جنوب غربینده) یئرله‌شن و « قیز قالاسی» آدی ایله تانینان قالا، موغانین تاریخی و اسلامین اوّللرینده مشهور شهری اولان «باجروان» شهری نین «باجروان قالاسی» دیر!
اردبیل - موغان مدنی- تاریخی سفردن خاطیره (آلتیجی بؤلوم- سون بؤلوم)
« موران» طبیعتی، موران گؤزللیگی!
قیز قالاسی و یا اسکی باجروان قالاسینی گؤردوکدن سونرا گئرمی‌یه ساری یولا دوشوب، گئرمی‌ده پارساآباددان بیزله گلن آمما باشقا بیر سببدن بیزدن آیریلیب گئرمی‌ده بیزه قوشولان ناصر قارداشی گؤروب گئرمی‌نین 27 کیلومتر گون چیخانینا دوغرو « موران» منطقه‌سی و یا موران بخشی‌نین مرکزی اولان «زاهرا» و دؤلت دفترینده « زهرا» یازیلان یعنی منیم دوغولوب بوی آتدیغیم و ایندی‌ده یوخولاریمین چوخونو اوردا گؤردویوم کندیمیزه گئدیریک.
گئجه‌نی استراحت ائدیب صاباحی آبان آیی‌نین 22 سی یوخودان دوروب صبحانه یئدیکدن سونرا تر- تمیز کند هاواسینی اؤکبه‌لریمیزه ( آغ جیگریمیزه) دولدوروب چئوره‌نی گزمک ایسته ییریک. هاوا گونش و یوموشاقدیر. یعنی سویوقدان- زاددان خبر یوخدور. دونن یاغیش ایمیش . بونو، هاوا دورومونو ایزله‌دیگیمیزده ده تخمین ائتمیشدیک، ائله اونا گؤره ده بو گون بورا گلمه‌یی ترجیح ائتدیک.
بیرینجی نوبه ده زاهرا کندی نین تقریبا ایکی کیلومتر گون باتانیندا یئرله‌شن و مشهور « سالالا» (سلاله) کندی یانینندا اولان «همّت تپه سی» نی گؤرمه‌یه گئدیریک.
بو تپه چوخ تاریخی و مشهور تپه دیر ، بیرینجی دفعه آذربایجاندا و ایراندا ان اسکی زاماندا توخونان پارچا تیکه‌سی و «ساخسی نئهره مزاری» ( قبر خمره ای سفالی ) ایچینده، اشکانی دؤنمینه عاید بو تپه‌دن تاپیلمیشدیر. اصلی رنگی قیرمیزی، شطرنجی زمینه‌سی و اوستونده گونش پرستلیک (یا سینیق‌صلیب ) علامتی اولان بو پارچا تیکه‌سی ایندی«ایران باستان» موزه‌سینده ساخلانیلیر.
بو تپه نین قازیلماسی و بوغدا و یا باشقا توخوملارا شوخوم وورولوب اکیلمه‌سی یاساقدیر. بیز بو تاریخی تپه‌نین باشینا چیخیب پاییزین بو زامانیندا یازین اوّللری کیمی یاشیللیق اولان چمنلرین و یاشیللیقلارین ایچینده گزیب، تر- تمیز هاوادان نفس آلیریق . تورک دیلینده پاییزین باشقا آدینا «سون باهار» دا دئییلیر ، سون باهاری گئرچک آنلامدا بو منطقه‌ده یعنی «موران» منطقه سینده گؤرمک اولور. ایلک یاز و یا باهاردان سونرا ایکینجی باهار یاشیللیغینی بوردا گؤروب لذّت آلیرسان .
پاییزین بو زامانیندا موران منطقه سینده اؤزل چیچک لر ، خصوصی ایله «چؤل زعفرانی » چیچگی‌ده گول آچیر ، سون ایللرده بو منطقه ده زعفران اکینی ده باشلانیب و حاصیلی ده رضایت ائدیجی اولموشدور.
بو گون گزمک پلانیمیزین سون گونودور، اوتای- بو تای آذربایجانین سرحدّی آدلانان یول قیراقلارینی‌دا ماشینلا گزیب «صفر مرزی- سرحدیانی » کندی اولان « افجه» کندینده، چوخ اسکی بیر گیردکان آغاجینی‌دا گؤروب صاباح سه‌شنبه آبان آیی‌نین 23 - و 1396 هجری شمسی، نوامبر آیی‌نین 14 - 2017 میلادی گونو تهرانا دؤنمک فیکرینده اولوروق.
اوتایی مئشه لیک - اورمانلیق، آمما بو تایی یازدا- پاییزدا یاشیللیق افجه کندینه چاتاندا نئچه یوز ایللیک گیردکان آغاجی‌نین بئلیندن سینیب دوشمه‌سی‌نین شاهیدی اولدوقدا چوخ کدَرلنیریک ، نه علّتدن بو قوجامان آغاج بو گونه قالیب ، بیلمیریک؟! آمما ایللر بویو اونون یانیندا یادگاری شکیل چکمه‌ییمیز هئچ زامان یادیمیزدان چیخماییب - چیخمایاجاق !
آجی خاطیره اولاراق دوستلار و قارداشلا بیرلیکده ایللر بویو، بو خاطیره قایناغی اولان آغاجین گؤوده‌سی (کؤتویو) یانیندا چکیب اوردان آیریلیب ناهاریمیزی کندیمیزین ایکی کیلومتر فاصله سینده و قوزئیینده اولان، آمما یئنه قوزئی آذربایجان سینیرینا یاخین آچیق فضادا یئییب ائوه قاییدیریق.
صاباحی آبان آیی نین 23- و سحر تئزدن تهرانا قاییتماغا یولوموزو گئرمی- اردبیلین قدیمکی یولوندان سالیریق؛ آخی تهراندا ان مشهور و کیفیتلی « شیرآلات قهرمان» آدلی بؤیوک بیرکارخانانین صاحیبی تقریبا 10 ایل قاباقدان بوردا باشقا بیرکارخانانین تیکمه‌سینه باشلاییب و ایکی آی قاباقدان اونو تولیده یئتیرمیشدیر و تولیده باشلایان زامان و بیرینجی فازدا 200 نفر حدودوندا ایشه گؤتورولموش و سون فازدا 2000 الی 3000 نفره قدر بورادا ایشه مشغول اولا بیله‌جگینی دئییرلر.
بو ایش، گئرمی کیمی محروم بیر منطقه‌یه بؤیوک بیر شانس و امتیازدیر، کارخانا صاحیبی آقای «قهرمان نیکجو» بو کارخانانی اؤز دوغولدوغو کندین یانیندا و گئرمی نین 15 کیلومتر گونئیی « بئلداشی» کندینده یولا سالمیشدیر، بیز یولوموزو بو کارخانین یانیندان سالیب اوندان شکیل چکیب اردبیله طرف یولوموزا داوام ائدیریک.
اردبیلده بو شهرین ان اسکی و سلجوقلار زامانینا عاید «جمعه مسجدی» نی ده گؤروب تهرانا دؤنوروک، آمما آلولو پُست مدرن شاعیریمیز سعید موغانلی آناسینی تهرانا گتیرمه‌یه گؤره بیزدن آیریلیر و بیز ایکی یاشلیلار هونر، فولکلور، تاریخ- ادبیات، گون سیاستی،کئچمیش خاطیره‌لر و گله‌جک آرزولاردان دانیشیب یئنه کرجده و دومانلی - توستولو تهراندا یاشاماغا محکوم اولوروق...! .
سون بؤلوم